1[2r]Petitis cotidie a me Auditores amantissimi:
uel potius precibus omnibus oratis et obtestamini:
ut edam commentarios: quos ipse tumultuaria opera
composui: nec per occupationes ex illo tempore
uidere licuit: cum Aratorem poetam qui acta apostolorum metrice scripsit: ab hinc triennium publice interpretabar.
2 id uos affirmatis gratum et utile futurum non solum uobis qui licet
ex me audistis: tamen propter obscuros poetæ sensus
aliquam explanationis opem hebescenti per naturam memoriæ afferri
cupiatis: sed etiam cunctis fere studiosis
bonarum literarum: qui ipsum Aratoris opus non audent tamquam profundum
pelagus intrare.
3 Cum enim per reliquorum christianorum uatum poemata quasi per stagna
quædam facile nauigent: et Prudentii:
Sedulii:
iuuenci carmina suis discipulis
exponant uelut in portu uelificantes: adire ad hunc
timent: uel si adeunt:
loca proxima et oras primi littoris tantum legunt:
altum metuentes: et a terra nusquam longius
recedentes.
4 Quo uero mihi acrius subdatur calcar.
dicitis me uisum iri inuidum: et secundum christi
optimi maximi parabolicam sententiam suffossi talenti reum: si interpretationis huius nostræ cunctis (ut uos nimio mei
studio decepti creditis) profuturæ: editionem
distulero.
5 Nam quid esse potest gratius deo hominibusue: quam si id agas: quod tametsi laboriosum
tibi uideatur: tamen sit quam plurimis fructuosum et
conducibile:
6 Et ii prophani authores crebris solent usurpare sermonibus: non solum nobis nati sumus si propterea sudores
Herculanos laudant quod maximas aliis commoditates:
Cæterum authori suo nihil ferme fructus attulerunt:
si cato ille Vticensis nostri
cordubensis notat ut praeconio: qui non sibi sed
toti genitum se credere mundo: quod nos homines
christianos facere decet: quod ut lex diuina
docet: fratres inuicem omnes sumus: quorum unus idemque uel coelestis: uel terrenus pater est: Et
quanquam haec naturae consanguinitas magna: illa
tamen gratiæ maior uerius fratres constituit simul atque purifico rore sacri
fontis expiamur.
7 Atque summam ingenii (quanta ea cumque sit) nobis coelitus datam
praecipit rector uniuersi nec per ignauiam minui:
nec per inuidiam abscondi: sed in cunctos si
liceat: uel si id negetur in fratres maxime
nostros utiliter spargi.
8 Tunc enim augetur et crescit cum in omnes fusa: imperitorum inopes animas doctrinæ coelestis diuitiis Locupletat
et satiat.
9 Pascere corpus esurientis laudabile est: sed
esurientem animam pascere: multo laudabilius
multoque præstantius.
10 si ergo uis nos turbam in hac parte famelicam saturare diuino
pane: et sagina uerbi spiritalis alere petimus a
te: imo eflagitamus et contendimus ut
circunfusis commentariis nobis uatem explices hunc:
qui hauquaquam suis proponit conuiuis eas dapes quas exterior homo sed quas
interior auidissime uorat: non eos cibos quibus
corpus sed quis anima pinguescit: non melittutam
daemonum ferculum: non pultes opiparas: non artolaganos delicatos:
his enim sues nitidi de grege Epicuri in poetarum ethnicorum mensis ampliter fruuntur: sed eas epulas quas coelum dedit: et coeli conditor iesus omnipotens.
11 Denique ut enarres eum poetam obsecramus:
cuius sacrum carmen non tantum and ingenii cultum:
uerum etiam ad pietatem ueramque sapientiam pertineat.
12 Equidem ista audiens: quibus ego (liceat
concedere ueris) assentior: morigerari uobis et uolo
et cupio.
13 Verum neutique uos fugit qua mihi sit nauigandum: quales et quam turbulentos uentorum flatus in isto mari
procelloso: quam graues fluctus tortuosi
turbines: quam difficiles scopulos: quam multa loca aduersa et scylleis canibus de
naufragio obnoxia sim tranmissurus.
14 Nos uos praeterit quoties nobis sit prius quam ad optatae quietis
sinum prouehamur: desperandum quoties incerta spe
nautarum in morem: et uotis magis quam fiducia
nauigantes: uagi instabilesque uenti aut nos
deserentes moraturi sint: aut in aduersam
tempestatem nitentes longe a proposito nobis cursu depulsuri. praesertim cum meæ infirmitatis haud nescius: aut quibus rudentibus malum: aut quibus anchoris nauim muniam incertus sim.
15 haec ego et his plura: quæ me: ut mox ostendam: a huius
turbulenti maris ingressu auertebant: mihi
posthabenda duxi: ut deo meo aliquo officii genere
obsequerer: et ei obsequendo uobis auditores
suauissimi commodare.
16 opto enim maiorem in modum: ut ætas mea: quum iam ingrauescit: non
minus canis quam merito aliquo albesceret.
17 Quod si multi ueterum: quibus ueritas ipsa
prorsus ignota fuit: adeo publicam studiorum
commoditatem spectauerunt ut nulla sui ratione habita: speciosis semper Vtilia praetulerint:
quid me christianum: et christianis parentibus ortum
facere conuenit?
18 Ego quidem summe conditor et Omnipotens deus hoc uel præcipuum meæ
uitæ munus debere me tibi conscius sum: ut te omnis
sermo meus: et hic ipse loquendi usus a te mihi
concessus in te refluat: et te praedicando ita tibi
seruiat ut multis prosit.
19 sed quia nostra fragilis ac minus firma nauis tot periculis aduersi
gurgitis impar est: tuæ maiestatis opem ante omnia
imploramus: ut extensa tibi spei nostrae uela
contra instabiles uentorum flatus stabili statu spiritus tui impleas: atque ita impactas de te pendenti nauigio ponti
minas frangas ut ad tutissimum portum optati litoris ipsum prosequare.
20 Tu certe summe pater nos hortaris ut audacter ad te ueniamus
dicens:
petite et dabitur uobis. quaerite et
inuenietis.Lc 11, 9
21 Quodsi ut indignus a te reiicior iustissime arbiter mundi: quia uere indignus sum ego quem exaudias: audacia certe laus erit:
et ut est apud illum ethnicum poetam:
in magnis et uoluisse sat est.PROP. 2, 10, 6
22 At etiam aliquis forte excitabit naufragio meo quod deo charior: ingenio sublimior:
doctrina locupletior uices tanti operis excipiat:
quique certa superni numinis spe confirmatus utilem ueræ litteraturæ
candidatis nauigationem transigat.
23 quod autem utilius studiosis iuuenibus declarari potest quam hoc
diuinum Aratoris poema?
24 qui mentes teneras religioni subdit: qui
cunctos ad pietatem instruit et theoseuiam: quae hominis est (ut tolerantissimus Heros iob retulit) sapientia?
cum scilicet cognoscimus quod credi: quod sperari
debeat: quod amari.
25 Quocirca sophiae uocabulum
repudiatis aliorum no[2v]tationibus: a seuein id est colendo litera media in densam
mutata macedonum more: equidem interpretor: non quod ueneratione digna sit ut quidam ait:
sed quia uenerando unum deum sophiam ueramque sapientiam
comparemus.
26 Hinc Mosen hebreorum
sapientissimum et prophani authores appellant: ac
pythagorae:
Mercurio:
Zoroastri:
soloni:
cæterisque illustribus ac summis sapientibus: qui in
omni mortalium uita principes habiti sunt:
sophon nomen tribuerunt: quia circa dei cultum ac diuinitatis studium annos
suos uitamque omnem contriuere.
27 At constat: si uera est illa sententia: quo semel est imbuta recens seruabit odorem testa
diu: ad omnem uirtutem:
sed maxime ad pietatem nudis iuuenum animis instillandam tantum huius
ecclesiastici poetæ sacros uersus momenti afferre:
quantum faciunt ad impietatem prophanorum uatum carmina.
28 sed elegantiores dicet aliquis sunt ethnici authores sacris.
29 Ego uero etsi possem negare apposito ad æquam æstimationem calculo
uariaque temporum ratione inspecta: tamen nihil
contra conor: sint cultiores prophani: num propterea imprimis legendi ut quo plus ualent
suauitate orationis et carminsi dulci modulatione currentium: eo facilius incautos iuuenum animos tracturosque
altius quicquid rudibus et omnium ignaris insederit:
irretire et a uera religione possint auertere?
30 Num uis talibus quasi mortiferis sirenum cantibus aures puerorum deprauare: ut nihil præ deliciis queant audire nisi liberum resonet:
apollinem cantilet:
iouem intonet?
31ut assuescat mens cærea et quouis trahi facilis nihil uerum putare
uoluptarium: nihil credibile nisi auditu
suaue: nihil pulchrum nisi suco tectum: nihil mirabile nisi sensum aliqua iucunditate
perfundat?
32 Atque fabius ille
quintilianus optimus quidem rhetor sed tamen gentilis: pueros uoluit non modo quæ diserta sed uel magis
quæ honesta essent praelegere:
33 Nam cæteris quæ ad istam elegantiam: uel
eruditionem pertinent: cum iam mores in tuto
fuerint: et pietas ueraque sapientia nudas
tabulas id est animas recens ortas suis coloribus depinxerit: cæteris inquit istius modi longa ætas spacium
dabit.
34 Et si hoc author ethnicus scriptum reliquit:
quid te quem lustrales undae purgauerunt: fecisse decet?
35 Vnde autem putas accidere ut a multis uiris facundis atque ingenio
præstantibus diuinae literae tanquam sordidae et uulgares spernantur: nisi quia communi ac simplici sermone scriptae: aures infidelium hominum blandiori sono haud
permulceant: qui si fideles esset: et re non tantum nomine christiani: intelligerent quia spiritus sanctus coelestis
scripturæ conditorque saecula fecit: coelum
formauit: astra distinxit: terram fundauit: abyssum demersit: qui poli lumina et solis iubar suis limitibus
ordinauit: qui discessus oceani et accessus cum
fontium naturis anniumque fluentis certa lege disposuit: qui denique res omnis tanta pulchritudine ac tanto opificio
fabricauit: uerba in oratione apte locare
sciuisset: et si scriptores suos ornate loqui
uoluisset: idque utile mundo iudicasset: id eos procul dubio incomparabiliter ornatius idem
almus spiritus præstare docuisset.
36 Nimirum qui coeli globos tot cingulis:
cingula tot stellis magnitudine situ splendore potestate differentibus
insigniuit: quique plana terrarum tot
floribus: flores tot odoribus temperauit ac tot
coloribus nulli arti imitabilibus depinxit: si uerba
connectere uoluisset: quis nisi sit incredulus: ambigat longe artificiosius contexturum fuisse?
37 et qui in secreto naturae sinu atque in his corporei mundi huius
elementis occulta semina nascentium ac foetificantium rerum ita abdidit ut
adhibitis congruentibus temperamentorum occasionibus innumerabiles foetus
explicent per mensuras et numeros et pondera sua: is
accomodat uariæ comparationis temperaturis uariare orationem diuersis
sententiarum uerborumque mutationibus: figuris: translationibus: formis: distinctionibus nesciuisset?
38 quis tam imprudens ut ignoret naturam suo peniculo cuncta pulchre
deliniantem philosophorum poetarum oratorumque stilum praecessisse: suoque magisterio ornandæ orationis et inuentricem
et perfectricem fuisse?
39 Haec si considerarent aut crederent quidam priscæ eloquentiæ non
tam imitatores quam simii nonnullis fontis caballini guttulis leuiter
conspersi: numquam profecto in auctoramentum
antiquæ elegantiæ impia uerba affectarent: nec
quattuor illis uoculis si diis
placet:
me hercule:
dii boni:
sancte iuppiter suis scriptis passim
intextis sese attollerent quasi ueteres ab inferis reuocarint: non minus ridiculi mea quidem sententia: quiue se ciceroni quasi simillimos arbitrabantur: si illis uerbis periodum clauderent: esse uideatur.
40 nec sane (remota erroris nebula si rem animaduerterent) audax gazæ
scomma uiri alioqui eruditissimi approbantes:
dicerent: affectum iniuria a ruffino
Hieronymum quia pro ciceroniano
accusetur: qui plagas illas nullo suo merito
tulerit.
41 Nec affirmarent aut achillem
Homericum:
aut Aeneam
Vergilianum foelicissime uiuere: qui in memoria hominum:
quæ tamen cum sæculo occasura est per suos praecones uiuant: quasi memoria perennis perennem uitam pariat: aut sermo ille in mentibus uiuentium in dies
florescens defunctos moueat: aut ullus sit
inmortalis sermo quo non obruatur hominum interitu et posteritatis obliuione
tandem exiguat.
42 At inquit quatenus nobis denegatur diu uiuere: expetendum est habere aliquem: qui
memoriam nostri quam maxime diuturnam efficiat.
43 quid tum?
44 anne aliud sunt ueteris illustria nomina fama: quam ut uerbis utar diuini Gregorii Nazianzeni:
mython plasmata cae graides.NAZ. carm., 26, 20
45 Nam quid obsecro ad nos pertinet recedentes de mundo nominis decus
et memoria illa quam diuturnissime in posteros propagata?
46 Et tamen eiusmodi fumos illi mirantur: et
iis inuident quo se perpetuare immortali fama contenderunt: ignari scilicet uenenum sub melle prophanæ sententiæ latere
mortiferum.
47 Nam istud decus haud dubie stultum atque inane imitari non solum
imperiti: sed non acerrime oppugnare dementis
est.
48 Non enim est hominis officium immortalem famam sed immortalem uitam
quaerere: Nec quomodo ut Achilles uicerit:
sed quomodo ut petrus uixerit
immortalis erit ac foelix: nec laurea coelesti
Hector pugnans: sed paulus docens
coronabitur.
49 Quam ob rem nisi quis iuxta hieronymi sententiam uocem dei in deuteronomio secutus poeseos illius prophanæ
tamquam mulieris captiuae caput supercilia et omnes pilos abraserit atque
ungues amputauerit: et quicquid mortuum est
idolatriae: libidinis:
erroris: praecidendo de captiua et ancilla
israelitem fecerit: eius coniugium tamquam facinorosæ omnibus sanæ
mentis censeo fugiendum.
50 at nostra iam sacra et ec[3r]clesiastica poesis tota casta est: sancta: uirilis: in summa uirgo incorrupta.
compta etiam atque elegans: et quae non minus ornatu
ingenium quam pietate animum possit excolere.
51 Quid enim ut cæteros mittam: habet noster
Arator:
quod non sit solidum: pudicum: argutum: sapiens: ad uirtutem religionemque faciens: et ad
bene beateque uiuendum incitans?
52 quam amoene per mysteria digreditur?
53 quam acute profunda legis rimatur?
54 quam commode ipsi historiæ gemmas allegoricas inserit?
55 et ut cuncta breuiter sed tamen plene uno uerbo complectar: gazophylacium dominici templi non minus eloquii
argento: quam auro fideo locupletat.
56 Quod cum ita sit: fateor me criticos mirari
ætatis nostræ: qui hunc talem uel præterierunt ut
obscurum et ignobile: uel reprehenderunt tanquam in
syllabis incuriosum.
57 Sed dum alienam inscitiam nituntur carpere:
suam arguunt.
58 quippe qui eminentissimis ethnicorum licentiam ectaseos et systoles
permittant: sacris contra nihil concedant. in illos clementes et pii:
in nostros implacabiles et austerissimi.
59 Sed haec suo loco tractabimus cum primum in syllabam repugnantem
inciderimus.
60 habetis Auditores amantissimi quibus adductus rebus dignum censeam
uestræ postulationi obtemperare:
61 Nunc quæ me deterreant paucis accipite.
62 Ac primum quidem consilium fuit: uobis: uerum serius morem gerere dum scilicet nostra
commentatio domi clausa maturesceret.
63 Nec enim putandum est satis maturuisse ea poma: quæ acerba et cruda ex arboribus decerpuntur.
64 nec hi fructus suaues gustatu sunt: quos
manus gulonis auida ante præscriptum tempus auellit.
65 Vua incocta peracerba est: deinde maturata
dulcescit: ita sane longo tempore opus est: et ut Horatius præcipit: nouennio: si uolumus ingenii nostri fructus ita coctos esse
ut legentium palatum irritent potius iucundo sensu quam offendant acerbo
atque insuaui.
66 Nec interest utrum poema uelis edere an orationem: an commentarium cum oporteat aut non suscipere prouinciam: aut susceptae per omnia satisfacere.
67 quis ergo tam felix ut momo sandalium ueneris culpanti nihil
relinquat quod queat carpere?
68 quis tam doctus ut nihil non circumspiciat et assequatur?
69 Homines enim sumus et uel multa dormitantes præterimus: uel ante pedes lucente uia caeci et incauti
aberramus et in ipso plærumque limine (quod mihi passim accidit rem
quamlibet facilem tractanti) fragiles succidimus.
70 Nam si ex me quæsisset Aristoteles illud suum: quod in ore omnibus est:
καθάπερ τυγχάνομεν παροιμιαζόμενοι, τίς ἂν θύρας ἁμάρτοι?ARIST. Metaph., 2, 993b
71 Certe ego respondissem: et præsertim huius
labyrinthi (nam et labyrintho potest conferri) fores ingrediens: cuius inexplicitas itinerum ambages: occursusque ac recursus:
nemo queat sine glomere lini coelestis peragrare.
72 si ergo uerbum irreuocabile semel euolauerit: quo modo emendabimus editum iam et inuulgatum: quamuis posterior cogitatio quæ melior esse consueuit: melius subministret?
73 Sed inquies: haud pudeat palinodein.
74 Haud pudebit equidem non dico reuocare ad incudem: sed a quouis discere quod ignoro: multam
gratiam ei habiturus cuius monitu aliquid perfecero.
75 Nam si Pomponius iuris
humani consultus:
ego inquit discendi cupiditate quam solam uiuendi rationem
optimam: in octauum et septuagesimum
annum ætatis duxi: memor fui eius
sententiae: quam dixisse fert Iulianus: et si alterum in sepulchro pedem haberem: adhuc addiscere quidem uellem.DIG., 40, 5, 20 Si inquam iuris humani ille consultum allegat: ut modestiam suam muniat: cur ego
Augustinum iuris diuini consultissimum non sequar dicentem: non pigebit me sicubi haesito:
quaerere. nec pudebit:
sicubi erro discere.
76 At dicet momus prudentius fieri si errata intus posita: quam si iam edita corrigant.
77 Haec calumnia utcumque iullustrium uirorum exemplo excusabilis.
78 llam autem ut uel Demostheni difficilem interdicerent carptores mei: et cum his quicumque barbara pinguique doctrina
insolescentes ad ueram atque antiquam eruditionem nusquam aspirarunt.
79 Sunt enim plærique philosophorum tam male animati affectique ut
putent: nos id est humanitatis studiosos nullo
modo scire posse quæ in philosophia: mathesi: iuris scientia:
theologiaque tractantur: quia humanæ litteræ
maioribus doctrinis impedimento sint.
80 Vnum uix dici potest quia nos in participatum suæ doctrinæ non
libenter admittant.
81 Se enim frugem: nos quisquilias tenere: se radicibus scientiarum:
nos uero ne ramis quidem inhaerere arbitratur: aut
foliis.
82 dicent ergo hi collecta ex utrisque manu aratoris egregii theologi uersus enarrari debere non a
poesiae sed a theologiae possessoribus.
83 His ego: quia in rebus diuersis eumdem
aliquid scire nolunt homines: nolo neutiquam
uerborum sed rerum testimoniis repondere.
84 nam quantum nobis profuerit Roam illum audisse omnium theologorum salmanticensium longe
doctissimum: qui non minus in spaciis lycei quia in porticu salomonis sese
exercuerat: faciet fidem (ni fallor) apud eos
scripta mea: impetrabuntque:
ut si non ipsis pares (id enim esset a testudine leporem præuerti) saltem ut
non omnino inperiti: nec rudes sanctarum litterarum
uideamur.
85 Sed nec inuisorum quisquam mihi iure illud apelleum obiecerit:
super crepidam sutor ne iudicet:PLIN. nat., 35, 84 cum aratoris poetæ mysticos
sensus explicans: exegetici fungar munere: hoc est meo ac proprio non alieno.
86 Quisquis enim interpretandi obit munus: et
authores cuius generis cumque sint: explanat: grammaticus est: uel
historicus uel exegeticus.
87 Ergo omnes qui salmanticae: aut Bononiae: aut
parisiis: aut ubicumque terrarum theologos: iuris
consultos: medicos:
philosophos: oratores:
poetas: denique omne genus authores publica
lectione interpretantur grammatici sunt exegetici:
quamuis id nomen fasitidiant: aliusque
iurisconsultum se uelit dici: alius theologi nomine
tegeat: alius philosophi titulo exultet: atque ita alius alio.
88 sunt certe quod ipsum uocabulum præ se fert ac notat graeca
intelligentibus: nisi ætas nostra rerum ueterum
parum docta uera rerum uocabula amisisset: quæ ut
Politianus doctor olim meus
politissime dixit:
breui gyro grammaticum sepiens in ludum triuialem illum tanquam
in pistrinum detrusit.
89 At olim hæ grammaticorum erant partes: ut
omne scriptorum genus excuterent atque enarrarent.
90 Quapropter si M. Fabius nostra hac tempestate scripsisset sicut
latissimis finibus scientiam grammatici claudens retulit:
nec ignara philosophiæ propter empedoclea in graecis:
Varronem ac lucretium in latinis: qui praecepta sapientiæ uersibus
tradiderunt:QVINT. inst., 1, 4, 4 retulisset quoque: tum nec citra theologiam
grammatice potest esse perfecta: propter Gregorium Nazianzenum ac
Nonnum panopolitanum in graecis:
prudentium
sedulium:
Iuuencum
Aratorem in latinis: qui res sacras et plurimos in omnibus ferme carminibus locos ex
intima quaestionum theologicarum subtilitate repetitos inseruerunt.
91 si igitur dicet quispiam: omnes libro[3v]rum
quoruncumque interpretes grammatici sunt: quid
(exempli gratia) intererit inter eum medicum qui Hippocratis uerba explanat et
aphorismos: atque eum qui arte medendi sanitatem
infirmis promittit?
92 Hoc sane: quia is qui authores medicinæ
enarrat grammaticus communi nomine: qui uero rem præstat quam ars pollicetur id est
qui medicatur. absolute medicus uocatus est.
93 Ita enim in titulo de professoribus et medicis constantinus princeps locutus est et
sensit.
94medicos inquit: et maxime archiatros et
ex archiatris grammaticos:
COD. Theod., 10, 53, 6
95 cætera nota sunt:
96ab omni functione: et ab omnibus
muneribus immunes esse praecipimus.COD. Theod., 10, 53, 6
97Ex archiatris inquit grammaticos:COD. Theod., 10, 53, 6 hoc est ex medicis non eos qui ægrotos curant: sed qui exegetici sunt et medicorum interpretes.
98 Diues haec profecto est ad digrediendum materia: sed me ipse cohibeo: cum quiuis
ingeniosus sumpta hinc analogia exegeticos possit ab his qui peculiari
disciplinas singulas professione tenent: facile
distinguere:
99 simulque his abunde ostendi: dum Aratoris mysteria declaro: me in alienam messem nec precario deductum fuisse: nec ui irrupuisse: sed
falcem in propriam segetem iure per maiores tradito immisisse.
100 At quoniam oportet (quemadmodum sapientes præcipiunt) ut templis
uestibula et aditus: sic scriptis nostris principia
pro portione respondere: non euagabor iam amplius: sed uno uerbo colligam in calce professus huius
exordii: me ut Talentum dei mei aliquo lucello
augeam: bono animo et hosce marinos fluctus
ingredi: et quoscunque scylleos latratus
contemnere.
101Addetur autem aliquid talento: si uobis
auditores plurimum mea commentatio profuerit.