1789 (POSTQUAM MIRA
SALVS.) Dimissi petrus et
loannes a sacerdotibus
et magistratibus templi: uenerunt ad reliquos
apostolos et fideles: et ut narrat lucas annunciauerunt eis minas
seniorum et magistratuum. qui cum audissent: unanimiter leuauerant uocem suam ad dominum et cum
orassent: motus est locus in quo erant
congregati, perceperunt autem fideles indicium exauditæ orationis terræ
motu: ut scirent corda terrena sibi cessura: sub quorum pedibus spiritu adueniente: terra est concussa pauore.
1790 et hoc habet. ix.
sectio primi libri.
1791 (Postquam mira
salus) nata
scilicet per uerbum petri:
de corpore uetusto scilicet
claudi.xl. annos nati:
audita discipulis scilicet
aliis:
liquet id est
clara fuit et manifesta per narrationem petri et loannis: nam hi aliis discipulis
narrauerunt quomodo claudus sanatus fuisset: et
minas sacerdotum
1792 et postquam cognouerunt minas gentis scilicet iudaicæ.
superbae id est superbe
minantis apostolis: ne in nomine lesu populum docerent:
celebrant scilicet omnes
fideles congregati hymnum: his uocibus scilicet sequentibus.
1793 (tu qui.) oratio hæc ad deum habita celebrat
prius eius immensam maiestatem: postea crudelitatem
continet eorum qui christo aduersabantur: postremo
rogatur deus ut suum fauorem præstet operariis messis diuinæ: hoc est discipulis et cæteris Euangelii
buccinatoribus.
1794 est autem huius hymni longum hyperbaton:
propterea quia discurritur per admirabilem dei sapientiam ac potentiam in
rebus creandis. commemoratur clementia dei
incredibilis in redimendo homine: et crudelitas et
iniusticia Pilati
herodis aliorumque qui christum
persecuti sunt. in fine autem: summa precationis ponitur.
1795 Illa interponuntur artificiose tanquam loco exordii: ad diuinum fauorem captandum ipsis discipulis
contra persecutores christi. Vult enim deus ut
petamus et oremus: et crebro assidueque ostium
pulsemus: si uolumus admitti in arcem diuinæ
protectionis:
1796 Est autem ordo tu deus
qui facis cuncta animata etc per digressionem ut dixi:
da semina uerbi coli per tua
dona.
1797 Illuc enim nos transilire oportet ad xxvii. uersum reliqua prœmii uicem gerunt ad fauorem diuinum
conciliandum.
1798 sed nos prius hos fluctus sane profundos transmittamus, mox ad
illa dummodo adsit lumen cœleste: ueniemus.
1799 In principio orationis laudatur sermo dei: qui creauit cuncta animata mirabiliter :
ut in genesi narrat Moses.
1800 Vt enim artifex uariis instrumentis et longo labore: et manuum diuersis motibus domum facit uel
statuam: ita deus solo sermone usus: sine labore: sine ullo
motu produxit animata uariis figuris.
1801 cum enim dixisset:
germinet terra herbam uirentem:Gn 1, 11 lignumque pomiferum faciens fructum iuxta
genus suum illico factum est ita.
1802 ergo sermo dei erat fabricator herbarum et fruticum et arborum
animam uegetalem et uarias figuras habentium.
1803 Item dixit deus:
producant aquæ reptile animæ uiuentis:
et uolatile super terram:Gn 1, 20
ac terra proferat animam uiuentem in genere suo: iumenta et reptilia et bestias terræ
secundum species suas.
Gn 1, 24
1804 Et hic dei sermo erat artifex:
producebatque cete grandia et pisces in mari: ac sub
cœlo aues uariis figuris: in terraque animalia
propriis formis: ac iuxta hunc sensum: facilia sunt uerba aratoris
1805
(Tu deus) qui facis cuncta
animata id est fecisti in principio statim cum seminibus
primordialibus: et nunc facis natura motus suos
peragente: et more suo operante:
propriis figuris. et qui scilicet deus cernens edita id est creata:
ante scilicet quam creata
fuerint: et creentur:
uides id est præuides:
et creas scilicet deus.
formas rerum id est res
formatas:
per nomina id est eas
nominando.
1806 cum enim dixisset deus fiat lux.
Gn 1, 3 eamque nominasset:
fiat firmamentum in medio aquarum:Gn 1, 6
fiant luminaria in firmamento:Gn 1, 14 protinus formabantur illæ res a deo
nominatæ:
1808 (cum fierent)
scilicet res:
uox id est sermo dei:
erat semen id est
principium procreationis. et natura id est uniuersitas rerum
naturalium:
sequens imperium scilicet
dei dicentis fiat luxGn 1, 3 etc.
nec distulit ortus id est
statim nata est.
1809 qui sunt tirones iuxta hunc sensum facilem: exponant uerba aratoris. at: qui altius mysteria
intelligere uoluerint: his nos paulo uerbosius
satisfacere conuenit.
1810 Ergo scire oportet quae loannes euangelista in principio sui euangelii: quod græce scripsit:dixit
en arche en ho logosJn 1, 1 ubi logos interpretatur
uerbum:
1811 At logos (teste hieronymo) multa significat. nam sermo: et uerbum: et ratio: et causa: et supputatio
logos dicitur:
1812 ideo arator erudite uerbum
dei modo sermonem nominat: modo uocem.
1813 Nam cum dicatur a uerberato aere uerbum:
uerbum uox dicetur quia ictu aeris fit in nobis:
dicet sermo: quia sermo est uerbum perfectum.
1814 sed dicet aliquis: quamuis sermo uel uox
uel uerbum uel quæcumque locutio sonet nihil tamen umquam efficit. transit enim uerbum quasi pinnatum et
irreuocabile: nihil producens. qua ergo ratione aut quo genere metaphorae: uox aut uerbum deo tribui potest?
1815 sane acco[39v]modatur aliquod nomen deo: creaturæ competens: quia ex creaturis in
dei cognitionem uenimus: et ex ipsis (ut diuus thomas ait) eum nominamus.
1816 Est autem nobis creaturarum notio quodammodo connaturalis: quia eas uidemus: et sensu
comprehendimus.
1817 At deus in hac uita uideri a nobis non potest. sed cognoscitur a nobis per ea: quæ ipse
creauit et fecit.
1818 Dicimus ergo nos loqui: et dicimus quoque
deum loqui. Sed nostra locutio uolatilis: et humilis: et mutabilis
est: atque ocyssime euanescens.
1819 Contra dei et æterna: et sublimis: et nullo tempore labilis ante suum factum
locutio: ipsius sui facti est immutabilis
ratio: quæ non habet strepentem sonum atque
transeuntem: sed uim sempiterne manentem et
temporaliter operantem.
1820 Suus enim cuique loquendi modus est.
1821 Homo cum nec se ipso res significare: nec
interioribus animi motibus eas loqui et efferre possit: uoces habet: quibus quasi notis et
symbolis utitur ad res significandas: ut eas
cognoscit et intelligit.
1822 Sunt enim uoces notæ affectuum conceptionumque animi: affectus conceptionesque rerum simulachra ac
similitudines.
1823 At deus cum uerbum dicit et loquitur: nec
aerem uerberat sono aliquo strepente: nec ei
spiritus is oris opus est: quem alterno modo in
anhelitu reddimus et ducimus: nullis eget
machinamentis et opificiis ad edendam suam uocem :
non lingua ea quæ superne duobus foramentis et phistulis interposita est: non arteria: quæ ad
pulmones pertinens si aeris percussione offendatur consulto et de
composito: illac qua commeat spiritus: uocem facit.
1824 Facessant cuncta corpoream naturam indicantia: cum ad illam intellectualem ac nobilissimam dei substantiam
ascendimus.
1825 Nam uocis instrumenta guttur lingua palatum dentes: aer internus: aer
externus: meatus:
officina spirandi: ictus aeris ad arteriam elisi: omnia ista corporum sunt.
1826 Vbicunque autem (ut Hieronymus ait) sacra scriptura sparsim per diuinos libros
in deo motus: seu humana membra describit: non carnaliter iuxta historiam a recte
intelligentibus sumenda sunt: sicut ab hæreticis et
a iudeis: qui
deum corporeum ac localem opinantur: sed
spiritaliter omnia de eo contuenda sunt.
1827 Siquis enim talia more humano deo inesse credit: procul dubio in corde suo idola fabricat, ideo sapienter
dionysius
capite primo de diuinis
no. nec nomen dei:nec [nen,sic!] opinionem esse autumat.
1828 Et in prouerbiis legimus:
quod nomen eius: et quod nomen filii eius
si nosti?Pr 30, 4
1829 Sed iam locuturi de uerbo dei: sensus
tantisper deponamus: quandiu in arcano illius
maiestatis inefabilis uersati fuerimus. mox eos inde
recedentes cum libuerit: resumemus.
1830 Præclare enim Augustinus:
quisquis inquit potest intelligere uerbum: non solum antequam sonet: uerum
etiam antequam sonorum eius imagines cogitatione inuoluantur: potest uidere aliquam eius uerbi
similitudinem: De quo dictum est:
in principio erat uerbum.Jn 1, 1AVG. trin., 15, 19
1831 Ex quibus uerbis iam colligis: quod uox
dei hic non accipitur a poeta pro sono
transeunte: nec sermo pro uocali oratione:
1832 lsta enim sensus feriunt: et sensus nos
ab hac uerbi diuini explanatione: longe
submouimus.
1833 Sed uox dei: est uerbum dei
intellectuale: non sensile: non imperfectum: non transiens: non temporarium: non
multiplicatum: sed insensile: quippe quod intellectualis naturæ cum sit: ab omnibus procul est sensibus remotum.
Sed perfectum.
1834 Nam (ut Augustinus
sentit) ut nos per simplicem intelligentiam formamus conceptum
diffinitiuum de tota essentia rei: quod
uerbum dicitur explicare totam essentiam rei : ita deus ab æterno intelligendo se: dicit uerbum de tota memoria sua fœcunda: hoc est essentia:
diffiniens et comprehendens totam essentiam:
et substantiam suam: et plenitudinem suæ
deitatis: et pelagus omnium perfectionum
suarum. Nam cum illud uerbum sit de tota
substantia ipsius dicentis: in eo sunt et
apparent omnes diuinæ perfectiones: et ideæ
omnium rerum: Deus enim pater per illud
uerbum diffinit: et comprehendit se ipsum
secundum totam plenitudinem suæ diuinitatis perfectionisque: atque ita infinite se ipsum comprehendit
et diffinit:IACOB. VALENT. in ps., 9
1835 unde uerbi ipsius perfectio apparet. quod
enim est aliud diffinire quam rem secundum totam naturam suam concludere: ambire:ac terminare?
1836 Hinc stagyrita
philosophus in .ii. hysteron
analyticon: diffinitionem uocat terminum
rei scilicet horon.
1837 Et Augustinus:
quicquid inquit scitur: scientis scientia
comprehenditur: et scientis
comprehensione finitur.AVG. civ., 12, 19
1838 Deus ergo pater perfectum dicit uerbum de tota substantia sua: per id seipsum diffiniens secundum plenitudinem
suæ deitatis.
1839 Nec uero propter id quod dicimus: uelim
existimes: magis in una persona diuinitatis
plenitudinem quam in alia inueniri: aut plus patri
quam filio: aut plus filio quam spiritui sancto: aut e diuerso reciproca uicissitudine sursum
commeando: tribui plus uni quam alii.
1840 Nam cum sit una trium personarum natura:
in illa beatissima trinitate nihil prius aut posterius: nihil maius aut minus: nihil plenius aut
inanius dicit fides orthodoxa.
1841 Deus enim pater dicit uerbum de tota sua scientia: et substantia: ac per hoc
communicat uerbo totam suam substantiam: ac
plenitudinem suæ diuinitatis.
1842 Ab æterno enim intelligit se ac nouit:
secundum infinitas atque innumeras perfectiones suas.
1843 Cæterum ut pater se nouit in filio:
secundum totam exuberantiam diuinitatis:
omnipotentiæ: sapientiæ:
misericordiæ: iusticiæ ac bonitatis: ita diligit se in filio:
ac filium in se: atque ita pater cum filio spirant
amorem: qui est spiritus sanctus ab utroque
procedens.
1844 Et quemadmodum pater dicendo: communicat
uerbo totam suam substantiam ac diuinitatis plenitudinem: ita pater ac filius simul spirando:
communicant: spiritui sancto totam eandem
substantiam ac diuinitatis plenitudinem. atque ita
apertum est totam deitatis plenitudinem æqualiter in tribus personis
inueniri.
1845 Nec rursus uerbum illud diuinum aut transit: aut temporarium est: cum sit ipsamet dei
substantia incommutabilis: et cum pater nunquam sine
eo fuerit: ut testatur Euangeliographus:
ln principio Erat uerbum: Et deus erat
uerbum: hoc erat in principio apud
deum.Jn 1, 1
1846 At qui unicum est illud uerbum: non
multiplicatur: non ab unigeniti monade in plura
difun[40r]ditur. nobis id accidit qui
multos conceptus [conceputs,sic!] formamus: qui plura uerba (quod degeneres
animos arguit) concipimus.
1847 Deus autem (quæ sua perfectio perfectissima est) unico uerbo
seipsum diffinit: et se et omnia alia a se
absolutissime intelligendo: concipiendo: comprehendendo.
1848 Cum uero supradicta dei locutio: qua suum
ab æterno uerbum dixit: interna sit: et sit quoque interna spiratio: qua pater et uerbum se inuicem diligendo spiritum sanctum ab
æterno spirant: sciendum sane et aliam locutionem: et aliam spirationem non internam: sed extrariam esse: nec ab
æterno sed ex tempore.
1849 Nam pater per suum uerbum æternum locutus dixit temporaliter: uel ex tempore omnes creaturas extra: cum dixit fiat lux:Gn 1, 3 et illico facta est lux. ergo si deus dixit per aliquod uerbum dixit: ac per hoc ipsum antequam illud diceret ex tempore: iam habebat uerbum interna locutione ab æterno
productum de tota scientia et substantia sua per quam uerbum æternum pater
ex tempore illud dixit:
fiat lux:Gn 1, 3
fiat firmamentum.Gn 1, 6
1850 Item pater ac uerbum qui interna spiratione spiritum sanctum ab
æterno spirant: postea ex tempore tanquam unum
principium per spiritum sanctum spirant extra:
existere: et uirtutem omnibus creatis ad
operandum.
1851 Esse enim seu uirtus dicitur uita in rebus: quia uiuere uiuentibus est esse.
1852 Vnde moses:
spiritus inquit domini ferebatur super aquas:Gn 1, 2 hoc est super omnia fluxa ac mobilia
creata: ipsis esse spirando: et eas uiuificando.
1853 Et ita Moses tres in rerum
creatione personas notauit: patrem qui dixit: uerbum per quod dixit: et
spiritum sanctum qui esse rebus creatis spirauit:
atque eas uiuificauit.
1854 Quamuis autem tres personas innuerit: non
nisi unum autumat creatorem.
1855 ldem sacer rex et uates
innuit : cum ait:
Verbo domini coeli firmati sunt: et
spiritu oris eius omnis uirtus eorum:Ps 32, 6 et item alibi:
ipse dixit: et facta sunt: ipse mandauit: et
creata sunt.
Ps 33, 9
1856 Ipse pater dixit. per uerbum scilicet Et
mandauit per spiritum sanctum.
1857 Dicit enim pater per intellectum et uerbum: mandat uero: ac dat esse per spiritum
sanctum: et uoluntatem.
1858 Vt enim dicere notat actum intellectus:
ita mandare actum uoluntatis.
1859 Quam rem si paulo attentius considerasset Franciscus philelphus Vir
alloquin disertissimus: et impense doctus: sed in diuinis litteris ut in prophanis haud æque
diligens: nunquam in quadam ad Barbadicum epistola:
Euangelium loannis ita fuisset
interpretatus : in principio erat ratio etc.
1860 Nam qui dicit pater: uerbum dicit. Et per uerbum operatiua potentia commodius
ostenditur: quam per rationem.
1861 Dixit enim deus fiat lux:Gn 1, 3
fiat firmamentum.Gn 1, 6 Atqui non dixit per rationem sed commodius
per uerbum.
1862 Vnde augustinus in
libro .lxiii. quaestionum:
Quod inquit græce logos dicitur: latine
et rationem: et uerbum significat. Sed hoc loco melius uerbum
interpretamur. ut significetur non solum
ad patrem respectus: sed ad illa etiam: quæ per uerbum facta sunt: operatiua potentia. Ratio autem: et si nihil per
illam fiat: recte ratio dicitur.AVG. divers. quaest., 63
1863 Hæc breuiter ne quis hominibus parum in sacris exercitis aures
protinus accommodet.
1864 Sed ad rem. omnes res creatæ ut similes
ideis sunt: et ut dicuntur per uerbum: speciem habent essentiamque. ut eis spiratur esse per spiritum sanctum: existere habent et operari. atque ita
omnia creata uestigio trinitatis insigniuntur:
quatenus habent substantiam uirtutem et operationem:
uel numerum pondus et mensuram: uel speciem modum et
ordinem.
1865 Nec tamen propterea opera trinitatis in creando: uel efficiendo diuisa esse putes: cum
tota sit trinitas creatrix: et effectrix omnium
rerum: secundum regulam quam supra diximus.
1866 Adeo enim hoc uerum est: ut probet
loannes caledonius
:
ideas cuilibet personæ esse communes:
licet approprientur uerbo propter modum proprium emanationis. quia procedit ut noticia actualis
declaratiua omnis obiecti: quod quidem
intellectualiter continetur in memoria paterna:IOH. DUNS SCOT. quodlibet., 8, 56
1867 Vide id in miscellaneis . q.
viii. q.
1868 Illud quoque non nescire nos conuenit:
quia quemadmodum uerbum nostrum interius: uel
conceptus intellectualis nihil extra significat nec rem notificat: nisi efficiat nomen induendo uocem: ita deus pater ut notificaret nobis uerbum ac
filium suum: suamque uoluntatem uniuerso orbi
terrarum: induit uerbum suum carne: ac fecit ipsum nomen : per
quod nobis sensibiliter locutus est: et per quod
diuina mysteria quæ illatenus latebant: hominibus
declarauit.
1870 Hoc est illud dei nomen: ut Esaias ait:
quod os domini nominauit:Es 62, 2uerbum scilicet incarnatum.
1871 Ex tempore enim est uerbum a patre nominatum id est caro
factum: et filium pater nominat : cum in carnem mittit.
1872 Quare fateor mihi placere egregii illud Theologi: tetragrammaton nomen: hoc
est per quattuor literas scriptum iot.he.uau. he: non esse aliquod nomen uocale : non
scriptum: sed Christi hypostasin in uerbum
incarnatum.
1873 Hoc enim nomen: et patriarchæ: et prophetæ: et omnes
fideles ueteris testamenti: et scire: et uidere suspirabant : a
quo se sperabant liberatum iri: non uocale nomen aut
scriptum.
1874 At dicet aliquis: atqui adam scripsit
tetragrammaton nomen:
1875 scripsit sane: sed ut significaret per. iiii. literas aliquid in
Christo futurum: sicut ueteris legis sacrificia et
sacramenta: quæ ubi in Christo completa sunt
cessauerunt: sicut umbra adueniente Luce.
1876 quatuor autem literæ notabant summam Christi uirtutem in
opprimendo diabolo: diripiendo inferno: ac faciendis miraculis:
Summam sapientiam in præbitione legis Euangelicæ:
Summam misericordiam in generis humani redemptione:
summam iusticiam in extremo iudicio*
1877 Quare nec*
Adonay: nec
Tetragrammaton aliud esse debet : nisi hoc nomen
lesus:
in quo omne genu flectitur.Ph 2, 10
1878 Cætera nomina: quæ imperiti collo
suspendunt: manifesti erroris et stulticiæ
indicium sunt.
1879 Nec etiam uirtus sanandi aut faciendi miracula in illo nomine
iesus est:
nisi tanquam in signo: cum in significato id est in
uerbo incarnato: et trinitate: sit uera uirtus ac propria.
1880 Hæc dixi quam breuissime de patre ac uerbo et spiritu sancto: quoniam in huius orationis exordio uidetur
Arator has tres personas
comprehendere sub his symbolis : quæ supra
rettulimus
1881 Dixi autem paulatim quibus[40v]dam quoque initiis
propositis: ne rudis lector toto lumine obiecto
caligaret.
1882 Sunt enim quidam diuinarum Iiterarum adeo rudes : ut ob stomachi teneritudinem: uesci fortioribus nullo modo possint.
1883 Qui mihi uelut infantes liquore lactis ac mollitudine (quoniam
solidi ac fortis cibi uim capere non poterant) alendi fuerunt in
principio.
1884 Mox ab illis corporeis: ad spiritalia
paulatim eos traduxi.
1885 ldem nunc mihi faciendum: dum ostendo: quo modo uerbum dei et sermo opifex rerum omnium
et fabricator est.
1887 Nam logos etiam sermonem
significat: et terminus : hoc est diffinitio. ab Aristotele in primo topicorum:
oratio uocatur.
1888 At uerbum æternum diffinitio perfectissima est: et comprehensio: ut paulo ante
diximus.
1889 Est autem in hoc similitudo: quod sicut
homo dicit sermonem: dicit uerbum: dicit uocem: ita deus pater dicit
uerbum: dicit sermonem:
dicit uocem suo modo: et suo ore: non tamen corporeo ut ostendi.
1890 item in nobis sunt plura uerba: et est
sermo multis segmentis hinc inde corrogatus: quia
non possumus uno actu: sicut deus inefabilis: nostrum uerbum loqui de omnibus perfecte.
1891 Ergo sermo dei locutio dei est perfectissima unico uerbo
contenta: sicut supra enarrauimus de interna dei
locutione disserentes.
1892 Quæ locutio interna dei: quia per modum
naturæ fit: ideo deus pater dicit filium ab æterno
communicando ei substantiam eandem.
1893 Est alia dei locutio externa: qua
multiplicantur similitudines idearum: quæ sunt in
uerbo.
1894 Hoc autem nostræ locutionis exemplo pedetentim declaremus.
1895 Intellectus ac uoluntas duæ animæ notæ uires ad locutionem
efficiendam conueniunt: intellectus ut extra educat
atque similitudines exprimat scientiæ: et
cogitationis: quam diu ante habebat. Voluntas ut machinamenta moueat: quibus formatur uox: in qua imprimitur
cogitatio intellectus.
1896 Est enim uox intellectualis cogitationis indicium notaue.
1897 Ergo quemadmodum uox uel scriptus sermo intellectus ac uoluntatis
sunt effecta: ab illis omnino dependentia: ita quæcumque res creata:
est locutio dei extraria: prorsus a diuino uerbo
diuinaque uoluntate dependens.
1898 Ac si uolumus eorum theologorum sententiam nunc tueri: qui existere ab essentia separant in creaturis: sicut in uerbo humano sunt duo: sonus et significatio: sonus impressam
referens uerbi intellectualis significationem: atque
foras mentis cogitationem efferens: ita quoque in
omni re creata duo (his accedens) deprehendes:
essentiam scilicet quæ est similitudo ideæ diuinæ:
et esse influxum a diuina uoluntate: quod esse ipsam
essentiam in hypostasin et actum suum traducit.
Atque ita dei locutio extraria nihil aliud est: quam
eductio similitudinum a diuinis ideis tractarum cum influxu actualis
existentiæ:
1899 quæ locutio uel expressio rerum alio nomine (licet alia ratione)
creatio appellatur.
1900 Nec est necesse ut deus solo uerbo creaturas producens: suam eis substantiam communicet.
1901 Nam quemadmodum faber lignarius domum ædificat ex sua arte: non ex sua substantia: et
sicut magister scientiam discipulo: non etiam
substantiam suam communicat: ita deus cuncta
creans: communicat creatis similitudinem [simimilitudinem,sic!] perfectionum et idearum: non communicando
substantiam.
1902 Quare id fiat si quæris: ipsa in promptu
causa tibi occurret: si consideres quæ a deo fiunt
per modum artis creari: cum foris loquitur.
1903 At cum intus sermocinatur pater æternus in abdito illo arcano: per modum naturæ filium producit suum
unigenitum: eandem substantiam: eandem naturam: eandem essentiam ei
communicans.
1904 Nec illud quoque dici potest: quod
nonnulli celebres philosophi sunt opinati: mundum
æternum esse ui quadam necessaria. omnia enim quæ
ars efficit: sunt temporaria.
1905 At deus arte non natura cuncta fecit et creauit: ut etiam Arabs ille
auerois a musis auersus in .xii. primæ philosophiæ non
uidetur negare:
1906 Cuncta igitur quæ arte constant:
temporaria sunt et non æterna.
1907 Item ars formatrix: et uoluntas effectrix
semper artificialia præcedere solent: ergo ars arte
constantia antecessit: sicut etiam licet id quod
artificio fit: mutetur: et
pereat: ars potest immutabilis manere : nec est necesse ut rei artificialis interitum ars
quoque subsequatur.
1908 Vt domus facta in opere mutatur: et
perit. At domus in mente artificis permanet
ita: ut ex ea alia: et
alia fieri possit: illa prius facta pereunte.
1909 Non igitur creatura est coæterna creatori: licet ars: et ratio: et sapientia: ex qua ea fit: sit coeterna deo.
1910 Vidimus adolescentuli romæ
duos illos equos marmoreos: et iuuenes item duos
factos e marmore: mira magnitudine atque
pulchritudine elaboratos.
1911 Quis dubitet quin opifex ille: quisquis
fuit: prius quam opera illa pulcherrima exterius
ederet: interius habuerit similitudinem: et perfectam quamdam idean et equorum et
iuuenum: quam ille contemplans mirabili effinxit
arte formas illas quattuor eximias: quas uel ante
incipere: uel in longum post tempus differre
potuit?
1912 Et quis dubitet quin æterno opifici liberum fuerit: uel ante mundum creare:
uel post opificium suum differre cum ei libitum fuisset?
1913 Habuit summus fabricator coeternas sibi rerum creandarum ideas ut
perfectus artifex: sed per modum artis liberaeque
uoluntatis res creauit ex tempore: cum libitum fuit
maiestati ac celsitudini beatissimæ trinitatis.
1914 Dixit ergo pater res creatas ex tempore.
quia per modum artis conditæ sunt :
1915 Dixit pater uerbum ab æterno: non ex
tempore: quoniam per modum naturæ filium
producit suum: cui propterea et eamdem substantiam [substanatiam,sic!] communicat.
1916 At rebus per modum artis conditis et ex tempore: non suam communicauit substantiam: Sed
suæ artis: et idearum: et
perfectionum similitudines.
1917 iste enim sensilis mundus illius æterni est tenuissimma imago.
1918 Nam praeclare uates ille:
propterea inquit Deus est mundus sine corpore uiuens semper: et aeternis in se hic habitauit ab
annis. Sed non ut hic: est illic quicquam titubans mutabile fluxum:SPAGNOL. Alph., 2 et reliqua quae ille non minus erudite quam
facunde exequitur:
1919 Verumenimuero illud satyrographi:
Gigni de nihi[41r]lo nihil:PERS. 3, 84 multos ethnicorum contra insuperabilem
ueritatem facit contumaces et quasi rebellantes: qui
dei potentiam ex rebus creatis dimetientes: negant
deum potuisse solo uerbo efficere uniuersitatem creaturarum uisibilium
inuisibiliumque: absque alio machinamento: nullaque materia subiacente.
1920 Nec enim quicquam efficit aut natura aut artifex solo uerbo: nec hic nisi subsit materia: quicquam effigie propria figurat: nec
illa nisi subiacentes prius informesque materias insignit forma.
1921 Non aurifex poculum aureum sine auro: non
homo hominem generat sine materia: non ignis
ignem.
1922 Quanuis enim centies diceret aurifex:
fiat argenteus scyphus: nunquam fiet sine malleo et
incude: sine metallo uel argenti materia: adiuncto motu labore et tempore.
1923 Sed enim qui hoc ita dicunt. non uident
arte aurificis: formam solam scypho dari: non etiam materiam: quam
quidem non ab arte: sed aliunde corroget aptetque et
conducat necesse est.
1924 At non ita diuina ars: quæ sine motu
labore ac tempore: in genere effectricis causæ: formalis et finis totum esse rebus creatis
tribuit.
1925 Est enim deus primum ens continens (ut ita dicam) uirtualiter: in suo uerbo et uoluntate:
totum esse atque omnes perfectiones omnium creaturarum.
1926 Res enim cunctæ creatæ : a deo pendent in
genere formæ: propter ideas:
cum cuncta superno ducat ab exemplo: pulchrum
pulcherrimus ipse mundum mente gerens. similique ab
imagine formans.
1927 At etiam in genere causæ agentis cuncta a deo pendent: cum non externa aliqua impulsus causa hanc
fabricam admirabilem creauerit.
1928 Non causæ agentis necessitare: aut ui
cogi potuit is: quo nihil est potentius.
1929 Non enim sicut lapis sursum fertur alicuius ui: ita deus: qui omnipotens est: cogi potuit ab aliquo tanquam ualidiore. non etiam impelli potuit ab aliqua causa
efficiente: quicpiam ei conferente: quo physice moueretur:
quemadmodum id quod ignem gignit : formam ei
leuitatis confert: necessitate quadam naturali ignem
sursum mouens.
1930 At hoc in deo: qui nihil ab alio
recipit: qui fieri potest?
1931 postremo necessitas finis extranei non illum impulit: sed mera uoluntas opus hoc uniuersi condere: cum a nulla extranea re deus perficiatur: ipse interius undequaque absolutissimus.
1932 Atqui id quod ab alio tanquam a fine impellitur: imperfectum est: et ad illum finem
tendit moueturque ut perficiatur: propterea quia
finis est bonum et perfectio eius rei: quæ ad finem
tendit.
1933 Non sunt autem causæ plures extrariæ: a
quibus deus impelli potuit ad hoc suum opificium fingendum.
1934 Ergo mera uoluntas: et ut Boetii uerbis utar deum non externæ pepulerunt fingere causæ materiæ fluitantis
opus: uerum insita summi forma boni
liuore carens.BOETH. cons., 3, carm. 9, 4-6
1935 Ex his constat omnia entia ac uera: ab
illo primo ente ueroque pendere ac niti: omnia
perfecta absolutaque ab illo perfectissimo principio absolui ac perfici: omnia quæ numerose funduntur: ab illa prima unitate ac monade in numeros crescere et
multiplicari: omnia quæ metiuntur ab illo metro
atque mensura simplicissima metiri.
1936 Nam si attentius uel agentem naturam: uel
artem operantem uelis considerare: lucebit discrimen
inter hæc quæ dixi: et illam immotam causam omnia
mouentem: a qua pendent creaturæ secundum totum
esse suum: et per omnem modum quo sunt.
1937 Quod si artifex in se potenter ac uirtualiter totam domus
materiam scilicet ligna lapides cementa: quæ omnia
illi natura subministrat: contineret: sicut deus continet: solo
uerbo domum construeret: sicut deus machinam
uniuersi artifici sermone fabricauit.
1938 Sed nec materia physica pendet a natura agente: cum ab ea præexigatur: nec aurum pendet
ab aurifice: cum id ei a natura suppeditetur.
1939 Non igitur mirum est si non habent artificem sermonem sicut
deus: qui dixit fiat lux:Gn 1, 3 et protinus facta est lux: et ita in aliis diuinis operibus.
1940 Ergo perspicuum est ex hac nostra omnino necessaria digressione
cur dixerit Arator:
materiemque operis sola est largita
uoluntas
:
1941 quomodo etiam sermo dei sit artifex.
constat quoque:
Manichæos prorsus insaniuisse qui
asseuerauerunt deum principem lucis: de sua
substantia creasse angelos: communicando eis
substantiæ suæ partem : idemque animis nostris
fecisse. Contra diabolum principem tenebrarum: Creasse animas sensibiles:
et uniuersa corpora de sua substantia.
1942 Errauit quoque Plato: si tria esse rerum
initia sic putauit ut deum: exemplar: et materiam esse statuerit coæterna: et hanc increatam sine principio : et illum artificem existimauit non creatorem.
1943 Homo enim et angelus aliqua faciunt :
idest de aliquo quæpiam operantur.
1944 Solus deus creator est: qui de nihilo
aliquid: et cum libitum est: de aliquo aliquid facit.
1945 Nec Arabs Auicenna recte
sensit: quasi secunda intelligentia (ut ita
horum uerbis utar) creet tertiam : et tertia
quartam: et hac deinceps: postremoque ultima intelligentia animas rationales: et corruptibiles formas procreet.
1946 Nec enim aliqua creatura aliam continet secundum totum esse suum
: nisi deus.
1947 Nec stagyrita
philosophus scopum attigit cum suo illo commentatore non
minus lingua quam sensu barbaro: cum affirmant
mundum ab æterno necessitate quadam naturali effectum fuisse.
1948 Nec enim per modum naturæ : sed per modum
artis ac uoluntatis a deo mundus productus est.
1949 nam licet ars creatoris sit æterna in ideis ac uerbo: tamen productio temporaria est facta ad nutum
diuinæ uoluntatis: cum illa externa locutio foras
cuncta protulit.
1950 Sed dicet quispiam: cum multa deus agat
ut opifex aliquis: quibus utitur organis: cum post creatam materiam in uarias rerum effigies
cuncta hæc obnoxia corruptioni transformat?
1951
Platonici respondent dei
instrumenta esse naturales agentes causas: quæ etsi
nobis appareant quasi solæ corpora agant: forment: et transmutent: haud tamen
primariæ sint causæ eorum quæ fiunt: cum sint organa
potius diuinæ artis: cui obediant: et famulentur.
1952 Quemadmodum fabri lignarii manus:
quamquam ipsæ totam domus materiam componant :
ordinent : ac dispensent:
nihilque uideatur preter eas : cui domus fabrica
referatur accep[41v]ta tamen nouimus omnes fabri manus instrumentum
esse arti seruiens: quæ constituta in anima
architecti: domum externam ab illa interna
explicat in sensili materia.
1953 Illud non omittam: quod diuus hieronymus ait: eos qui rerum causas scire uolunt: prius
ad ipsum rerum authorem ire oportere.
1954 Nam reperto causarum creatore: rerum
quoque inuenimus et causas.
1955 Prius enim inquirendus est nobis rerum conditor: per quem ad rerum causas: si ipsum
didicerimus: intrabimus.
1956 Quamobrem non iniuria et Maro reprehenditur ab eodem: quia
ordine præpostero sapientis uerterit officium: cum
scripsit:
foelix qui potuit rerum cognoscere causas:VERG. georg., 2, 490 ac mox:
fortunatus et ille deos qui nouit agrestesVERG. georg., 2, 493 et. c.
1958 Sed iterum uersus hos supradictos exponamus cum id eorum
difficultas exigat.
1959 (Tu qui cuncta
deus:) inuocatur ab apostolis
sanctissima trinitas quæ est creatrix omnium rerum:
sicut diximus: et quodam modo recreatrix: ut mox ostendam.
1960 et quamuis (ut augustinus author est) tota trinitas sit creatrix. et opera trinitatis sint indiuisa in creatione
rerum: tamen modus est distinctus.
1961 Nam in creatione aliquo modo attribuitur authoritas patri: quia per suum uerbum dixit omnia: et pater et uerbum: qui sanctum flamen
spirant per modum uoluntatis: spirando super omnia
creata per spiritum sanctum producunt ea in esse.
1962 Vnde mundus hic sensilis retinet in se quasi per omnia uestigium
ac similitudinem illius mundi æterni: ac uidetur
emanatio creaturarum ab emanatione diuinarum personarum ita pendere: ut trinitatis imago tenuissima in illis protinus
appareat.
1963 Sicut enim pater ab æterno loquendo interius producit uerbum: atque ambo inspirando producunt sanctum flamen: ita per temporaria sermocinatione per uerbum suum
loquendo hunc mundum foras protulit: et in exteriora
eduxit.
1964 Est tamen immensum in hoc discrimen quia praeloquendo uerbum suum
eandem ei substantiam ac naturam communicat: et ambo
scilicet pater ac filius sanctum flamen spirando simul eandem ei naturam
communicant et essentiam: atque ita unus manet deus
in substantia cum trinitate personarum.
1965 At multo aliter enim emanatione creaturarum productionem
accipimus: cum trinitas creatrix non substantiam
suam rebus creatis: sed similitudinem suarum
perfectionum communicet.
1966 Nam quemadmodum sol diaphano id est interlucenti ac perspicuo
similitudinem suam communicat: non etiam
essentiam: ut architectus non se: sed artis similitudinem ædificato donat: Ita deus huius immensæ fabricæ opifex non se: sed idearum suarum quampiam imaginem tribuit
creaturis: nihil eis suæ diuinæ substantiæ
impartiendo.
1967 Quocirca coelestis dionysius sapienter: creaturæ inquit
emanant a deo sicut radii et lumen a sole.
1968 Impressum sane creatricis naturæ in rebus creatis uestigium
deprehendet: quisquis per singula oculos
circumtulerit.
1969 Nam et generatim et particulatim in uniuerso huius primi imparis
numeri signum elucet impressum: sub numero pondere
et mensura: sub specie modo et ordine.
1970 Nam ipse mundus triplici constat natura:
incorporea immortalique: qualis angelorum: corporea incorruptibilique: cuiusmodi coeli est: corporea et
corruptibili: ut est natura elementorum.
1971 Sicut ergo in deo: est trinitas
personarum sub una simplicissima essentia: ita in
rerum uniuersitate trinitas inuenitur naturarum sub unius machinæ unitate.
1972 In natura quoque angelica trinitas repperitur hierarchiarum: cum prima illa supracoelestis seraphim: cherubim: et thronos
complectatur. secunda quæ coelestis dicitur: dominationes:
principatus: potestatesque. tertia subcelestis: uirtutes: archangelos: angelos.
1973 Quid? nonne in singulo quoque angelo illa
tria notauit Augustinus: speciem: modum et ordinem? aut substantiam: uirtutem: et
operationem?
1974 Excepta enim prima illa inefabili substantia: nulla substantia est sua actio: nec suæ
actionis principium.
1975 Coelos tres quis non uidet: unum: empyreum immotum: ac luce
illa sua splendens. Alterum:
quod primos ciet motus ad mundi uertices quod crystallinum: et aqueum uocant: Tertium quod ad polos
Zodiaci cursus suos accommodat: coelum astrigerum: quod et firmamentum: et
planetarum vii orbes continet.
1976 Tria quoque elementa nonnulli philosophi haud ignobiles
statuunt: Aerem:
aquam: et terram.
1977 Nam licet reciprocæ illæ rationes primarum qualitatum ignem
pariter in numerum reliquorum asciscere uideantur:
ut aristoteles plerisque in locis
asserit: tamen si materiam attendas: tria tantum elementa sunt.
1978 lgnis enim per formam solum ab aliis elementis distingui uidetur
: non etiam per materiam locumue: cum sphæram per se ut quidam autumant: non obtineat: sed ipsius
materia uirtusque per reliqua spargatur elementa.
1979 Cum autem (ut putauit Aristoteles in xii ton
metaphysica) deus causa sit omnium in triplici genere causæ: trinitatis munera: si
paulo uolueris attentius speculari: inuenies in
creaturis.
1980 Vnum uocamus essentiæ munus: quo
unaquaque creatura dicitur uera et ens: quatenus
illam æternam ideam: quæ in uerbo est: imitatur.
1981 Alterum proprium ac peculiare physicæ perfectionis: quæ semper formam consequitur propriam ac
specialem. ob hoc enim quaelibet creatura
appellatur bona naturaliter: quatenus inditam habet
physicam aliquam proprietatem: imitatricem
participemue cuiuspiam diuinæ perfectionis: per quam
finem sibi destinatum nanciscitur: in deumque
ordinatur creatorem suum.
1982 At proprietates istiusmodi porsus ignoramus: Non nego.
1983 Verum earum effectus sæpenumero quibusdam indiciis
deprehendimus.
1984 Nam uidemus ab abrotono bilem: et a
magnete ferrum trahi: ltemque in aliis quædam
peculiariter euenire: quæ non fiunt nisi ab illa
naturali proprietate ac perfectione toti speciei a principio creationis
indita.
1985 Vnde singula quæque rerum ob physicam perfectionem insitamque
physice ac naturaliter bona sunt: ac propter eandem
appetenda.
1986 non enim abrotonum propter se: uerum ob
perfectionem quam in se obtinet:appetimus.
1987 Res ergo physicæ principium sui motus et actionis habere dicuntur
propterea quia eiusmodi proprietates earum formas consequuntur unde effecta
naturalia merito uocantur.
1988 si autem unaquaeque res aliqua perfectione notabili insignitur: bona utique erit naturaliter.
1989
uidit enim deus cuncta que fecerat: et
erant ualde bona:Gn 1, 31 intellegimus naturaliter.
1990 Tertium est dei munus: es[42r]se
quod apellitant existentiæ: sine quo nulla creatura
existere: et operari potest.
1991 solus enim deus per suam essentiam et existit: et operatur: cum sua operatio sit sua
essentia.
1992 At in creaturis (sequimur enim dogma eorum: qui hæc distingunt in conditis) nisi deus inspiret esse: ut essentia existat in actu: et exerceat opera uitæ non operaretur.
et fortasse iuxta hunc sensum dixit arator:
tu deus qui facis cuncta
animata id est uiuificata et exercentia opera uitae: quia uiuere uiuentibus est esse:
propriis figuris etc.
1993 Nam quemadmodum motus: est actus mobilis
in quantum mobile a re mobili differens: ita esse: actus entis in actu in quantum in actu.
1994 Itaque iam liquet deum suas donasse creaturas triplici munere.
1995 Accipiunt: fabricata a deo esse
essentiæ: et illius ideae sempiternae ut a causa
formali: et esse uel influxum actualis
existentiae: ut ab efficiente: et esse naturale id est proprietatem physicam: perfectionemque naturalem ut a fine.
1996 De fait, comme ces choses Nam cum hæc per proprietatem in suum
finem primarium qul est homo: ordinentur (omnia enim
propter hominem facta sunt) et in ultimum finem qui est deus: tendant: omnia ni mirum
naturaliter bona sunt.
1997 omnia namque animata: et inanima propter
hominem condita sunt: ipseque homo propter deum est
conditus.
1998 omnia igitur in deum tandem diriguntur:
et physica bonitate praedita sunt. primum quatenus a
deo sunt. Deinde quia aeterni fabricatoris munere
perfectionem aliquam habent congenitam: ob quam
expetibilia sunt.
1999 Vt autem omnes numeri a monade atque unitate deriuantur: ita cunctæ species ab illa prima unitate
pendent: secundum id quo plus minusue
perfectionis communicant.
2000 Talia trinitatis argumenta uidentes in rebus pythagorici:
triada suam miro sunt præconio insecuti.
2001 Verum apostoli incomparabiliter exactius quam possit ullius
sermone enarrari: quippe quos sancti flaminis lumen
illustrauerat: mysteria trinitatis contemplantes
dixerunt:
Tu scilicet deus pater:
qui facis cuncta animata propriis
figuris sermone et uerbo tuo figurante omnia animata mira
arte.
2002 oportet nos animaduertere diligentem seriem huius orationis : in qua primum celebratur ars dei in condendis
creaturis: cum ait artifici sermone facis cuncta animata:
2003 Deinde cum subiungit:
quique edita cernens: ante uides:
commendatur scientia dei et præscientia: cui futura
perinde cognoscuntur ac præsentia.
2004 ostenditur ratio diuina in rebus creandis : cum subdit :
rerumque creas per nomina
formas
:
2005 Et cum inquit:
cum fierent uox semen
erat. monstratur mirabilis uerbi diuini
potentia: et conueniens naturæ obedientia :
2006
Mox Spiritus oris aethera curuauit
: sola nexuit et aequora fudit materiemque
operis sola est largita uoluntas. ln his
monstratur distinctio conueniens et locatio apta:
quam deus tribuit creaturis.
2007 Tum bonitas creatoris monstratur: qui
nulla indigentia cuncta condiderit.
2008 Et ita spiritus sanctus cui uoluntas attribuitur et bonitas : cum patre et fllio creator innuitur.
2009 Porro cum ait:
ne deforme iugum: memoratur dei clementia in redimendo homine: et quodammodo in recreando.
2010 postremo cum dicit:
cum sua gentiles et
cetera: refertur dei misericors patientia in
tolerandis facinorosis ac scelestis hominibus.
2011 Sed hæc: quae ita complicata retulimus: replicemus : singulatimque
exponamus.
2012 Ac primum occurrit: cur Arator incipiat a creatione animatorum
potius quam a creatione cœli et terrae: ut incœpit
Moses:
2013 Et sane est ratio cur ab illis potius quam ab his exorsus
fuerit: ut clarius nobis appareat mirabilis
aeterni fabricatoris ars. Vel quia animata omnes
alias creaturas complectuntur: ut mox declarabo: cum de homine: qui est
imago dei: disseruero. Vel
quia animata: cum sint nobis uiciniora: facilius contemplamur : ut
in laudem creatoris inde concitemur. Vel quia si
quis prudens considerator aliquo modo posset ante oculos sibi cuncta animata
proponere: stuperet dubio procul uarietate motus
figurarum formarumque tam diuersarum.
2014 Nam si animalis cuiuscunque figura: et
(exempli gratia) culicis opificium: inefabilem
laudem excitat creatori: quid si omnia simul acie
mentis intenta et acriori iudicio specularetur ?
2015 omnipotenti etenim creatori facile fuit (liceat enim mihi: explicandi gratia: æternum
opificem ut mortalem aliquem imaginari.) facile ergo
fuit ei coelum curuare: solum nectere: æquor fundere: et reliqua
corpora quantumuis magna disponere in hac mundi machina: quibus debetur laus uirium simili materia omnipotentem officinam
artificis non difficulter sequente.
2016 At animata id est
multiplici anima prædita: uel uegetali ut arbores: herbae: phrygana: fructices uel sensuali imperfecta et media inter
brutum et plantam: quæ Zoophyta græci uocant: uel sensuali perfecta: sed
intra terminos irrationalis phantasiæ: uel
perfectiori: ut ea quae sunt humanae eruditionis
capacia: media scilicet inter hominem et brutum
sed infra hominem subsistentia : cuncta hæc animata
quorum homo omnium dominus et ratione princeps statuitur: quantam tam ingenii: uarietatis: opificii commendationem merentur?
2017 Respice primum tegumenta singulorum generum tam diuersa: tam apta: tam difformia: ut inde in effigies innumeras et proprias figuras
animatorum prouehare: ut iure dixerit hic poeta :
animata propriis figuris.
2018 Alia corticibus librisque integuntur:
alia ullos habent: setas:
pilos: uellera. alia
pennas plumamque: alia squamas et spinas : alia crustas et testas:
2019 Denique quis digne aestimet tot arborum fructus: frondes. truncos. tot herbarum et florum colores in figuris uel turbinatis : uel latis : uel
rotundis: uel trigonis :
uel tetragonis : uel multiangulis?
2020 Quis iusta ac pari oratione commemoret monstra in mari natantia
humoris luxuria et molli ac fertili accremento accipiente causas genitales
ut in effigies pene infinitas spargantur?
2021 Quis pennas pauonum et caeterarum auium aureos circa colla
fulgores: et facies cristatas: et plumeos apices: et caudas
uersicolores: et alas purpureas cæruleo roseo
albo puniceo cuncta distinguentibus?
2022 Quis postremo tigrium pantherarumque maculas: aut[42v] iubas leonum: aut
taurorum capita: aut humeros elephantorum: aut reliquorum animalium corpora (quæ non
communi: non simili: sed
propria quadam speciatim forma insigniuntur) ita referat: ut uis ac maiestas et proprietas singularum formarum cum
picturis illis inefabilibus explicentur pro rei singulæ cuiusquam præstantia
ac ratione?
2023 Magna sunt hæc profecto: et magnifica
diuini ingenii argumenta in magnis corporibus.
2024 Quid in paruis quantum elucet coelestis opificii subtilitas: si uel incisuras in apibus ac formicis: uel in imbricatis flexilium uertebris tenuissimum
spectatissimumque artificium contemplemur?
2025 Miratur Plinius
atque obstupescit in his tam paruis ac tam nullis quæ ratio? quanta uis? quam inextricabilis
existat perfectio. Vbi enim inquit tot
sensus collocauit in culice? ubi uisum in eo
prætendit? Vbi gustatum applicauit? ubi odoratum inseruit? ubi uero truculentam illam et proportione maximam uocem
ingenerauit? Qua subtilitate pennas
annexuit? prælongauit pedum crura? Disposuit ieiunam caueam uti aluum? Telum uero perfodiendo tergori quo
spiculauit ingenio? atque ut in capaci: cum cerni non possit exilitas: ita reciproca generauit arte: ut fodiendo acuminatum pariter : sorbendoque fistulosum esset?PLIN. nat., 11, 2
2026 sed nolo iam: ne obruar copia rerum: per uarias animatorum figuras discurrere: quæ singulis animalium generibus quoque propriæ
sint:
2027 in eodem tamen genere communione quadam in similem formam
quodammodo confluunt.
2028 Pauciores enim in cæteris omnibus animalibus differentiæ quam in
homine: quia uelocitas cogitationum animique
celeritas et ingenii uarietas multiformes notas imprimit: cum cæteris animantibus immobiles sint motus animæ interni et
similes omnibus singulisque in suo cuique genere.
2029 Accipiamus unum genus tantum scilicet hominis nec ab hoc ad
relationem cyclopum: aut lestrigonum: aut pygmeorum: aut
troglodytarum: aut sciopodum transeamus.
2030 Nam licet hi proprias figuras habere:
multumque a cæterorum hominum forma dissentire dicantur: uel ut falsa reiiciuntur : uel ut
paradoxa non creduntur.
2031 Loquamur ergo de nostris hominibus: nec
de cunctis membris: sed de in enarrabili humanæ
faciei proprietate uerba faciamus: uarietatem artis
diuinæ attentius speculantes.
2032 Quis non miretur in facie uultuque nostro: cum sint.x. aut
paulo plura membra: nullas duas in tot millibus
hominum omnino similes atque indiscretas facies atque effigies existeret cum
nullus pictor: nullusque artifex: affectando id atque id consulto agendo:
paucas numero omnino diuersas possit effingere?
2033 Quid si enumerare uelim organa et machinamenta animatorum: quorum famulatione ad functionem uirium diuersarum
anima utitur: quando esset huius enarrationis modo
susceptæ finis?
2034 Nam (uerbi gratia) ad nutritionem præstandam: hæc instrumenta in animalibus perspicua manifestaque sunt os: gula: uentriculus: aluus : uenæ: et reliqua: quæ ad usum
alimoniæ comparata iis sunt.
2035 At in fruticibus ac plantis radices ori æmulæ: et uicariæ habentur.
2036 Vt enim animal per os : ita frutex per
radicem succum trahit.
2037 Deinde meatus quidam staminaque: et
fibræ: uenarum uice funguntur.
2038 Alburnum liber et lignum cuti carni et ossi proportione
respondent.
2039 Folia pulpis ut operimentum: pulpæ
fructibus et genitali semini ut præsidium adiunguntur.
2040 Si igitur in opificiis alimoniæ: tanta
est diuersitas in animatis : quid si ea referrem
instrumenta: quibus motus: quibus sensus: quibus cætera opera
uitalia exercentur?
2041 sapienter ergo poeta hic
admirans tantam rerum uarietatem cum inuisibilia dei: per ea quæ facta sunt intellecta conspiciantur: et substantiæ per accidentia: et figuras
et alia huiusmodi sensibus nostris obuia cognoscantur.
2042
Tu deus: qui
facis cuncta animata propriis figuris.
(Facis:) ideo retulit: quia omne tempus deo est
præsens: ac si diceret fecisti: et nunc facis: sed nunc differenter
animata a deo gignuntur: quippe quæ ex
primordialibus illis seminibus iam cunctis nota sæpius ne pereant: reformentur.
2043 In propagatione enim subrogationeque sobolis continetur: ut quando nullum caducum atque dissipabile idem
numero subsistere semper possit: huic mortaIitati
ortu uicario succurratur.
2044 At in principio non ex seminibus primordialibus animata deus
procreauit: sed cum illis: ut quoniam animata non ipsa perpetuo stant: uiuant ac prolongent æuum in simili tanquam subcenturiante
reficienteque aliud ex alio: et nascentium sorte
obitorum sedes explente.
2045 Qui autem alicuius partis deformitate:
aut repugnantia: aut ineptitate offenditur: id ei accidit quia cum totum perspicere non
possit: cui ea pars congruat: uel quo ea referatur: ignorat.
2046 Deus enim (ut sapienter Augustinus ait) creator est omnium rerum: qui ubi et
quando creare quid oporteat uel oportuerit:
ipse nouit: sciens uniuersitatis
pulchritudinem: quarum partium uel
similitudine uel diuersitate contexat.AVG. civ., 16, 8
2047 scit ergo ille quid ægerit: cuius opera
iuste nemo comprehendit, sed nec quemquam turbet:
quod animatorum quædam genera amplius diuinitatis et longioris uitæ
particulam sibi carpere uidentur: quod sane indicat
coruorum uiuacitas: et cornicis: et ceruorum: quædam uero parcius eam
attingunt: ut ea animalium genera: quæ statis et descriptis temporibus modo
comparent: modo penitus abolentur: rursusque renascuntur et prodeunt:
2048 Quis enim aut adeat animo: aut promat
eloquio: numeros temporum et ætatum mensuras: quas deus tanquam optimus atque eruditissimus
modulator nascentibus et occidentibus naturis harmonice constituit sine ulla
sui mutabilitate mutans ordinem sæculorum?
2049 Quod si poeta aliquis egregius cum pangit carmen: nouit quas quibus moras uocibus tribuit: ut illud quod canitur succedentibus ac
decedentibus sonis numerose excurrat: quid æternus
ille cantor deus ab initio mundi ad finem usque sæculum tanquam grande
carmen et inefabile numerose proferens : nescit
spacia uiuentium: quæ tanquam uerba ac syllabæ ad
suum canticum per[43r]tinent: ita
accommodate adhibere: ut uniuersitatis moderamini
congruit:
2050 Hoc certe non tantum de ortu et occasu animatorum: Sed etiam de folio arboris: et de numero capillorum nostrorum uerum puto.
2051 (Quique edita.) scientia dei commendatur et præscientia.
2052 Nam deo omnia sunt præsentia: quamquam
futura uel præterita sint. sed quod ait:
ante uides. ostendit dei prouidentiam ante rerum creationem: ut scilicet explodatur error eorum: qui mumdum dixere æternum:
ut supra meminimus.
2053 At dices quo pacto deus:
uidet id est cognoscit:
edita id est creata? quia pertingit (ut ait apostolus) ad diuisionem spiritus et animæ:
compagum quoque et medullarum: et discretor
cogitationum et intentionum cordis.Hb 4, 12
2054 Videt enim deus et cognoscit omnia non solum communiter et
generatim: sed discretissime propriissimeque.
2055 Nam quicquid perfectionis in singulis quibusque inuenitur
creaturis: id totum existit ante in deo
incomparabiliter excellentius.
2056 Continet ipsum esse per essentiam: in quo
omnibus rebus conditis communio quædam est.
2057 Continet eas perfectiones et formas: sed
altiore ac nobiliore nota: quibus inuicem creata
distinguntur: ut uiuere:
sentire: intelligere:
quibus animata ab inanimis: sensibilia ab
insensibilibus: bruta ab irrationalibus
differunt.
2058 Quare non comparetur dei essentia ad aliarum rerum essentias ut
commune ad propria: ut unitas ad numeros: ut lux ad colores: ut
centrum ad lineas: quamquam sit aliqua similitudo: sed potius ut actus perfectus ad imperfectos: ut homo ad animal: ut
senarius ad numeros imperfectos sub se contentos.
2059 At constat: eum qui hominem cognoscit: cognoscere quoque animal propria cognitione: et qui senarium etiam ternarium ipsum.
2060 Cum igitur essentia dei: quicquid ubique
est: multoque amplius:
perfectionis obtineat: ln se ipso potest quicquid
ubique est: propriissima notione uidere.
2061 Propria enim natura uniuscuiusque rei consistit: quatenus diuinam perfectionem quadamtenus communicat:
2062 At quomodo perfecte se ipsum cognosceret:
nisi uideret quomodo sua perfectio ab aliis participatur communicaturue?
2063 quomodo naturam ipsam existendi sciret:
nisi quo pacto singula quæque res existat: perfecte
sciret?
2065 aliter tamen se: atque alia a se uidet
deus.
2066 Se ipsum enim per essentiam suam in se ipso uidet. Alia uero a se non in ipsis sed in se ipso uidet
: in quantum essentia sua continet similitudinem
aliorum ab ipso.
2068 Vt autem lapis non est in anima: sed
species lapidis: ita suo modo rerum species in deo
sunt: quæ quidem sunt ipsemet deus.
2069 Sed quomodo deus uidet præterita aut futura: cum nos tantum presentia cernamus?
2070 Non enim possumus uidere iliacas ex ordine pugnas: non
atridem
priamumque et sæuum ambobus achillem. quoniam
hæc ab instanti tempore remota sunt.
2071 At deus cuncta uidet: cuius æternitas
supra omne tempus est.
2072 Attingit enim deus omne tempus: quippe
qui sit ipse causa temporis: per suam æternitatem. ut est causa bonorum per suam bonitatem: et omnium quæ sunt per suum esse.
2073 Vnde boetius:
qui tempus inquit ab æuo ire iubes:BOETH. cons., 3, carm. 9, 2-3 et augustinus ait:
uno ictu mentis omneBOETH. cons., 5, 4, 33 simul tempus deum intueri.
2074 Ea autem quæ non sunt: sed fuerunt uel
erunt: scribit Thomas a deo sciri uisione: quæ uero opinamur uel imaginamur: si nunquam fuerunt: sunt: eruntue : simplici
intelligentia comprehendi.
2075 Præterea nos locorum iuteruallo distantia: ut ea quæ in india
sunt: non cernimus.
2076 At deus: qui ubique est per
substantiam: uirtutem:
et operationem: et cuius substantia ita adest
omnibus rebus: ut omnibus sit causa existendi: non propinquitate non intercapedine distrahitur: quo minus cuncta uideat.
2077 Vnde propheta: Ecce (inquit) tu domine cognouisti omnia nouissima et antiqua. quo ibo a spiritu tuo: et quo a facie tua fugiam: si
ascendero in celum tu illic es. si
descendero in infernum:ades.Ps 138, 5 et 7-8
2078 Deinde uisus noster non fertur nisi per corpus interlucens: nec solida penetrans: nec
opaca perspiciens: At dei lumen inenarrabile ut
sol: cunctas pellit tenebras radiis suis.
2079 Immo sol (ut boetius ait)
intima uiscera terræ non ualet: aut
pelagi: radiorum infirma perrumpere
luce: haud sic magni conditor orbis. huic ex alto cuncta tuenti nulla terræ
mole resistunt.
BOETH. cons., 5, carm. 2, 3-7
2080 ltem homo uel angelus cogitationes nostras haud potest: haud affectus comprehendere: anteaquam foras actum edant: cum maneant
in sola uoluntate: nec ullam speciem exteraneam
hominum sensui obiiciant.
2081 At angelus qui non habet scientiam nisi eorum: quorum habet species concreatas:
scilicet rerum conditarum: non ipse arcana
uoluntatis potest attingere.
2082 Sed non ita deus: qui scrutatur corda et renes:Ps 7, 10 qui est intimus omnibus rebus: cum omnia ab eo pendeant:
cum (si influxum suum retraheret) omnia euanescerent: et in nihilum abirent.
2083 Visus noster non uidet substantias rerum:
ut notum est: non materiam:
non formam: non animam: nisi
accidentia.
2084 At deus intima et extima penetrat: omnia
intus et in cutePERS. 3, 30 noscit.
2085 Licet autem de scientia dei hic loquamur:
tamen ne in uolumen ingens nostra exeat explanatio:
nequaquam in angustias illas occami
argutissimi theologi nos coniiciemus:
quas ille dum subit: in centi. istiusmodi uerba:
deus scit præterita et futura: ita
declarat: deus est scientia: qua fuit scientia præteritorum. Et qua erit scientia futurorum. Vel deus est ille actus: qui fuit præteritorum cognitio:
et qui futurorum erit cognitio:GUIL. OCC. centil. theol., 83 cum scientia referatur ad id quod scitur: et relata se pariter et apponant: et tollant.
2086 Sed nec ante
aduerbium: lta astringimus significantia
temporis: ut ille ibi proprietatis grammaticæ
rigidus assertor: negat ante creationem mundi deum
fuisse: quia ante creationem mundi tempus non
fuit.
2087
Ante autem est aduerbium temporis.
2088 Nos istis proprietatis uinculis nunc has uoces absoluamus. Nec opus est exponere:
deus in æternum erit: id est deus non habebit causam
uel finem suæ existentiæ: cum usus antiquiorum sit
multo planior et celebrior.
2089 Illud Augustini erit
multo satius huc adducere ut sequen[43v]tia Aratoris uerba explicentur.
uniuersas inquit creaturas et spirituales et corporales: non quia sunt ideo nouit deus sed ideo
sunt: quia nouit.AVG. trin., 15, 13
2090 Cum ergo deus: cui esse est suum
intelligere: per suam scientiam sit causa omnium
rerum adiuncta uoluntate: docte arator de creatione loquens: scientiam dei nominauit:
et adiunxit:
materiemque operis sola est largita
uoluntas.
2091 Cum enim scientia sit oppositorum: non
produceret effectum: nisi ad unum per appetitum
impelleretur.
2092 Deinde cum subiungit: (Rerumque creas etc. ) attendenda est ratio diuinæ fabricæ sane
profunda et enarratu difficilis. sed nos: explicandi gratia:
artificum exemplis utamur.
2093
Phidias ille:
cum iouis formam aut mineruæ faceret:
contemplabatur aliquam: e qua similitudinem
duceret: ipsius quia in mente insidebat species
pulchritudinis eximia quædam: quam intuens in eaque
defixus: ad illius similitudinem artem et manum
dirigebat.
2094 Vt ergo artifex excogitatam speciem et ideam imitando: statuam fabricatur: sic
æternus faber ex idea mundi illius diuini et æterni:
imaginem huius temporarii et sensilis expressit.
2095 Sed nihil est in ullo genere tam pulchrum : quo non pulchrius id sit unde illud exprimit (uincit enim
imitationem ueritas) quod nec oculis: nec ullo
sensu: percipi potest:
cogitatione tantum et mente complectimur.
2096 Cum autem forma iuxta scoti dogma: uel sit totius: ut humanitas: quæ est ipsa
quiditas (ut ita loquar: ) uel forma sit pars
concretæ substantiæ: Carmen Aratoris ita explicabimus.
2097
qui deus creas formas et has
et illas rerum:
per nomina id est ideas
illas mentis internas: ut faber ideam domus
intuetur: cum domum fabricatur.
2098 Cur ideæ nomina
dicantur: mox declarabo.
2099 Ideas autem hic uoco: non ut stoici
zenoniique authore plutarcho in ii de placitis
philosophorum: ideas esse dixerunt
notiones anticipatas in animis nostris. non ut
Aristoteles: qui et ipse species quidem et ideas reliquit: sed neutique a materia disiunctas: non
ut plærique Platonici: cuiusmodi proclus ac plotinus
: qui ideam fatentur esse ens et dici: sed deum ut supra essentia: ita supra ideas esse contendunt.
2100 non inquam hos uel illos sequimur: Sed
coelestem augustinum: qui ait ideas esse principales quasdam formas: uel rationes rerum stabiles atque
incommutabiles: quæ ipsæ formatæ non sunt: ac per hoc semper æternæ:
ac semper eodem modo sese habentes: quæ in diuina
intelligentia continentur.
2101 Et cum ipsæ non oriantur nec intereant:
secundum eas tamen formari dicitur: omne quod oriri
et interire potest: et omne quod oritur et
interit.
2102 Hoc constitutum et concessum cum sit prudentibus: restat ut omnia ratione sint condita: et in suo genere propria quadam natura producta. nec eadem ratione homo qua equus: nec eadem aquila qua leo: nec eadem
delphinus qua balena: sed differentibus inter se ac
propriis singulæ species insignuntur notis.
2103 Singula igitur propriis sunt creata rationibus: quæ ab æterno in ipsa sunt mente creatoris.
2104 Non enim extra se positum quicumque intuebatur: ut secundum id constitueret: quod
constituebat.
2105 Ideæ ergo manent incommutabiles in uerbo:
quarum participatione fit: ut sit quicquid
quoquomodo est propria quadam ratione insignitum.
2106 Hæc uerba Augustini
satis aperte uersui Aratoris possunt
accommodari: ut dicamus creas formas rerum.
scilicet eas per quas res perficiuntur et terminantur. quasi quibusdam notis:
per nomina id est per omnes
illas stabiles: quæ ita repræsentant res et
notant: ut nomina uel uocalia uel intellectualia
repræsentant res tanquam symbola et notæ rerum.
2107 secundum ideas etiam anima hominis omnia cognoscit.
2108 Nam beatus in rationibus æternis omnia cognoscit: cum deum uidet: et omnia
in eo: quemadmodum is qui in speculo uidet ea: quorum imagines in speculo resiliunt.
2109 Nos uero: qui pegrinamur: non cognoscimus in illis aliquid nisi per earum
participatum: ut si diceremus: nos in sole aliqua uidere: quæ per eum
uidentur.
2110 Nostrum enim lumen quid est nisi quædam participata similitudo
luminis increati: in quo ideæ continentur?
2111 Vnde uates:
signatum esse (inquit) super nos lumen uultus tui domine:Ps 4, 7 quod dicitur per ipsam sigillationem æterni luminis in nobis omnia
demonstrantur
2112 Sed earum uisioni non quælibet anima nostra philosophi ethnici
mens: sed sancti uiri (ut augustinus autumat) idonea est.
2113 Ergo (ut regrediamur eo unde huc deflexit oratio) formarum
determinatio ac proprietas: in qua rerum consistit
distinctio: reducit ad ideas uerbi diuini: quæ in sapientia diuina sunt ordinem uniuersi
excogitante.
2114 cum autem una sit dei substantia: una est
idea: sed multiplicantur iuxta respectum ad res
creatas: et diuersas: et
modo diuerso dei similitudinem participantes.
2115 Attingunt formæ creatæ similitudinem increatarum idearum non
similitudine speciei: ut homo genitus ad
similitudinem gignentis accedens: sed
repraesentatione quadam rationis a deo intellectæ:
ut domus quæ est in materia: domum refert eam: quæ in mente est architecti.
2116 (Creas) ergo
scilicet in principio mundi: propter id quod
sequitur: (cum) fierent scilicet a deo res in principio
mundi:
uox erat semen Acute et
proprie locutus est.
2117 Nunc enim ex semine animalis gignitur animal: et ex semine et grano tritici gignitur triticum et seges. at tunc non ex semine aliquo præcedente aut
praexistente in terra deus animata procreauit: sed
uerbum dei dicentis germinet terra herbam uirentemGn 1, 11:
2118 hæc uox erat
semen et principium generans animata cum seminibus
primordialibus.
2119 Nam ut in genesi narrat moses: deus per sua
uerba omnia faciebat: et formas cunctarum rerum
producebat: ut etiam supra abunde exposui: ne hic diutius morarer:
2120 Dicitur autem nomen quasi
nouimen uel notamen uel ab onoma.
2121 Est autem nomen uocabulum singulorum: et
id quo res significamus.
2122 Vt ergo propheta: ait: deus creauit omnes res ipsas nominando.
dixit enim fiat lux: et facta est lux.Gn 1, 2 dixit quoque deus.
fiat firmamentumGn 1, 6 et germinet terra herbam uirentem: et
facientem semen: et lignum pomiferum: et faciens fructum iuxta genus suum: et factum est ita.Gn 1, 11 dixit quoque deus:
fiant luminaria.Gn 1, 14
producant aquæ reptile animæ uiuentis: et
uolatile super terram Gn 1, 24etc.
2123 Hæc ergo inspiciens poeta
ait: (et
Creas) scilicet tu deus formas rerum scilicet animatarum et ianimarum per nomina id est per uerba et
uocabula ipsarum rerum creatarum.
2124 Nam nominante ipsas deo: statim
obediebant imperio creatoris sui res productæ.
secundum uerbum dei.
2125 (Cum fierent)
scilicet res a deo ut stellæ: luminaria: formæ et species uariorum animatorum:
uox id est uerbum dei
dicentis fiat lux:Gn 1, 2
fiat firmamentum.Gn 1, 6 ergo uox id est
locutio dei:
erat semen id est
principi[44r]um et causa rerum creatarum.
2126 nam ut ex semine nascitur seges: ita ex
uerbo dei nascebatur quicquid nominabat per illud uerbum.
2127 Sed dicet aliquis: quomodo deus pater
loquebatur: aut ad quid sonabat uerba illa: cum sine locutione strepente posset cuncta
producere.
2128
Augustinus nodum hunc explicat: et ego supra hoc ipsum enodaui.
2129 non enim deus pater: in principio cum res
crearet: corporaliter locutus est: sicut narrante Euangelio:
cum illa uox multis audientibus sonuit:
Tu es filius meus dilectus in quoMc 1, 11 etc.
2130 qua enim lingua sonaret: cum linguarum
diuersitas nondum esset? nec lingua erat una et sola
quæ loqueretur: nec erat quem oporteret audire et
intelligere: ut in euangelio: pater in uoce illa ad tempus formata apparuit: non ut filio suo indicaret quod sciebat:
sed ut auditoribus proficeret in cognitionem eius qui ignorabatur.
2131 Bene ergo accipitur uox dei: uerbum quod
in sono uocis intelligitur.
2132 Ad naturam enim uerbi: per quod omnia
facta sunt hoc ipsum pertinere dicitur.
2133 Cum enim dixit deus:
fiat lux:Gn 1, 2 intelligimus in uerbo esse ut fieret.
2134 Cum uero addit:
et factum est ita:Gn 1, 9 intelligimus factam creaturam non excessisse præfixos in uerbo
terminos generis sui.
2135 ideo ait (nec natura)
distulit ortus sequens imperium et mandatum uerbi diuini: sed deo statim obtemperauit.
natura id est uniuersitas
rerum naturalium: uel natura scilicet singulorum generum:
non distulit id est non
procrastinauit: non comperendinauit: non traxit in longum: suos
ortus id est suam
natuitatem: sed statim nata est iuxta uerbum dei
sine dilatione temporis:
sequens scilicet natura:
imperium scilicet dei
dicentis.
2136 Vnde (ut supra dixi) hæc locutio dei extraria: nihil aliud est nisi creatio. ideoque: quot sunt creaturæ: tot
erant nomina et uerba dei dicentis.
2137 At in locutione dei interna unicum est uerbum undequaque
perfectissimum absolutissimuque: ut supra dixi.
2138 Cum uero addit moses:
et uidit deus quod esset bonum:Gn 1, 10 intelligimus in benignitate spiritus eius:
non quasi cognitum postquam factum est: placuisse: sed in eadem bonitate placuisse: ut factum maneret in qua placuit ut fieret.
2139 Ideo enim diligit deus creaturam suam ut sit: et ut maneat.
2140 Vnde paulo supra: idem eminentissimus ac
sublimis uates:
et spiritus inquit domini ferebatur super aquas.Gn 1, 2
2141 non intelligimus teste hieronymo: de spiritu mundi
mosen locutum: sed de spiritu sancto: qui et ipse est
omnium uiuificator.
2142 Si autem uiuificator et conditor. Si
conditor et deus. Vt enim supra diximus: omnia prædicamenta dicta de deo transeunt in
substantiam et comiter dicuntur: excepta
relatione: quæ ratione subiecti in quo est: transit in substantiam.
2143 Sed si nomen significaret distincte aliquam operationem in
diuinis: haud id conuenit dici de nomine communi
tribus personis.
2144 nomina significantia distinctas operationes distinctarum
personarum sunt huiusmodi:
generans: generatum: spirans: spiratum: ab utroque procedens: assumens sibi naturam humanam in unitate suppositi: et similia nomina uel uocabula:actiue uel passiue accepta: quæ non possunt congruere cunctis personis
coniunctim:GUIL. OCC. centil. theol. 61
2145
nomina communia sunt: deus: essentia diuina:
creatio actiua: prima causa: et similia significantia personas diuisas
diuisim et coniunctim.
GUIL. OCC. centil. theol. 61
2146
nam quælibet persona est deus: et cunctæ
personæ tres diuinæ sunt deus.
GUIL. OCC. centil. theol. 61
2147 Illa priora non possunt dici de his posterioribus: quia non dicitur: generans
est essentia diuina: nisi:
aliquis qui est deus: est generans filium in
diuinis.
2148 Deus moriebatur in cruce: exponitur id
est filius qui est deus: moriebatur in cruce.
2149 Et licet pater est deus: uere dicitur: et pater significat distinctam operationem
distinctiuam personæ: non tamen immediate: ut generans immediate et distincte significat
operationem distinctiuam personæ: ut ostendit
occamus in centi.
con. Ixi.
2150 At creare est nomen commune: et spiritui
quoque scilicet congruit.
2151 Vnde EmittePs 103, 30 (propheta ait)
spiritum tuum et creabuntur.Ps 103, 30 et alibi:
ldem poeta sacer et rex:
Verbo domini cœli firmati sunt: et
spiritu oris omnis uirtus eorum.
Ps 32, 6
2152 quæ uerba uigilanti oculo spectans Arator subdit. ( Mox spiritus) oris id est dei patris a patre
filioque emanans id est spiritus sanctus homousios:
curuauit æthera id est
cœlum:
nexuit id est ligauit.
sola id est terram scilicet
sua firmitate:
fudit æquora scilicet suo
fluore et natura liquida: et sola uoluntas scilicet dei:
est largita id est dedit
materiem operis scilicet
mundani.
2153 Est autem notandum mente uigili: quam
acute: et quam docte hos uersus scripserit
Arator de mundana fabrica: in quibus licet uidere:
nihil ab eo positum fuisse frustra aut temere: sed
cuncta scatere uerba eius diuini mysterii arcanis.
2154 Quod si quis metiatur animo rerum difficultatem ac
magnitudinem: me non longum sed breuissimum
fuisse in explicando iudicabit.
2155 Reuocet enim in memoriam illud plinii in epistulis:
ego inquit officium esse scriptoris existimo ut titulum suum
legat: et identidem interroget se: quid cœperit scribere: sciatque si materiæ immoratur:
non esse longum. Longissimum: si aliquid accersat atque attrahat.PLIN. epist., 5, 6, 42
2156 Ego igitur modum mihi seruare uideor. non
excurrere: si hos uersus Aratoris diligentius adhuc explicauero: cum hoc sit in præsentiarum opus nostrum:
2157 Ac primum oportet animaduertere quo pacto deum constituit quasi
architectum huius domus mundanæ: huius templi
augustissimi:
2158 Verum quantum inter deum architectum et hominem artificem
intersit: statim ostendit.
2159 Homo enim artifex non uerbo: ut deus: sed uariis organis tum suis: tum arte sua inuentis: longo labore: et materia aliunde corrogata operatur: et efficit suam fabricam.
2160 Contra uero deus sermone artifice omnia creauit. in quo omnia dixit: per quod singula
facta sunt in momento sine Iabore: in materia de
nihilo creata: non aliunde accepta: nec præsupposita ut supra copiosius explanaui.
2161 Cum autem uerbum referatur ad dicentem patrem: unum est uerbum in quo omnia creauit deus: sed scriptura condescendens paruulis [paruulus,sic!]: in uno quoque creaturæ genere respicit in
uerbo dei æternam rationem: ut etiam latius
exposui.
2162 Est tamen in hoc apta dei artificis ad hominem artificem
comparatio: ut scilicet excludatur error
eorum: qui dixere:
mundum per modum naturæ fuisse a deo conditum: ut
solem si diceres esse causam suæ lucis: cum tamen
sol nunquam sine luce existat.
2163 Hic error explodit pulchra similitudine artis: cum semper arte condita artifex præcedat Iibere (quod libitum
est) et quantum: et ubi libitum est: efficiendo.
2164 (Per nomina.) potes dicere per nomina id est per uerba sicut
exposui. uel per nomina id est per nomen et uerbum
tuum: ut sit pro singulari pluralis nume[44v]rus.
2165 Nam uerbum dei factum est nomen sensile cum induit carnem. uel per
nomina id est ideas: de quibus supra
dixi.
2166 Et uidetur apta hæc expositio: propter ea
quæ adiunxit:
creas inquit formas rerum id
est singulorum generum: uolatilium: reptilium: aquatilium: ceterorum uiuentium: ut herbarum: fruticum: arborum. non uiuentium. ut auri: argenti: lapillorum: et reliquorum:
per nomina: per ideas et rationes illas incommutabiles:
2167 Est autem aptissima appellatio: ut ideæ
nomina dicantur.
2168 Nam sicut nomina repræsentant nobis omnia quæ intelligimus: ita diuinæ ideæ repræsentant perfectiones omnium
creaturarum.
2169 Sed nomina siue intellectualia: seu
uocalia: repraesentant res tanquam symbola et
notæ quædam rerum.
2170 At rationes diuinæ repræsentant res: ut
formæ exemplares earum: sicut forma domus quæ est in
mente architecti: repræsentat domum quæ fit in
materia uel saxea: uel lignea.
2171 Intuens enim deus ante: et intelligens
nomina: et ideas creaturarum diuersas in illis
formas impressit.
2172 Est enim dei essentia idea: et exemplar
omnium creatorum.
2173 Possemus etiam e contrario dicere: quia
omnis creatura deum repræsentat: et est ei
similis: quatenus perfectionem eius aliquam
obtinet.
2174 Sed a forma illa nobllissima: et diuino
exemplari degenerat : ut calor ignis a calore
solis: ut sic dicamus.
2175 Hinc sane accidit: ut cum intellectus
noster ex effectis non plene opificem repræsentantibus opificem cognoscat: (nam si effecta pari imagine deum æquarent ac sine
ullo discrimine: non unus deus esset) quantum
creaturæ a repræsentatione sui creatoris deficiunt:
tantum etiam nomina (quæ a creaturis expiscamur: et
quasi e proximo arripimus) infra diuinæ maiestatis excellentiam
subsideant: ac subiaceant: quibus dei substantiam ac uires enarrare: et explicare contendimus.
2176 Recte ergo ideæ sapientiæ diuinæ nomina perfecta dici possunt: cum perfectissime omnes creaturas eo modo quo
dixi: repræsentent.
2177 Sunt enim ideæ formæ aliarum rerum:
præter ipsas res existentes: ut ait diuus thomas recentioris theologiæ
firmum ac solidum columen.
2178 Hæ autem uel intelliguntur ut exemplaria:
uel sicut principia cognitionis: quæ nihil aliud
sunt quam ipsa dei essentia: qua continentur.
2179 Cæterum dicuntur exemplaria: quatenus
principium notant condendarum rerum: ad practicam
cognitionem attinentia.
2180 dicuntur rationes: et nomina ut dixi: quatenus signant omnia:
quæ diuina intelligentia comprehendunt: ad
theoreticam scientiam spectantia.
2181 Sed exemplaria non sunt: nisi eorum quæ
fiunt in aliquo tempore.
2182 Rationes ad omnia protendunt: quæ deus
cognoscit.
2183 Quare eorum quæ nec fuerunt: nec erunt: nec sunt: non est idea ut
significat exemplar: sed solum ut significat
rationem.
2184 Nec te conturbet: quod in numero
multitudinis ideas uocamus.
2185 Hoc enim non repugnat monadi simplicissimæ diuinæ substantiæ.
2186 Vnus inquam est deus: una sapientia: una dei ars: quamuis
plures ideas nominemus.
2187 Ars enim et sapientia dei significant ut id: quo deus intelligit. Sed idea: ut id quod intelligit.
2188 At essentiam suam perfecte intelligit secundum omnem modum quo
est intelligibilis: hoc est non solum secundum id
quod in se est: sed etiam secundum quod unaquæque
creatura propriam obtinens speciem aliquo modo diuinæ essentiæ similitudinem
participat.
2189 Cum ergo suam substantiam: ut sic
imitabilem pluribus effectis: intelligat: plura uno intellectu intelligit: non solum secundum quae in seipsis sunt:
sed etiam secundum quia intellecta ab eo sunt.
2190 Aedificator enim cognoscit formam domus in materia: et in mente sua formam domus interius conceptam
cognoscens se cognoscere: ideam uel rationem domus
cognoscit.
2191 Deus autem per essentiam suam non solum cognoscit multas rationes
uel ideas rerum: sed etiam cognoscit se cognoscere
plures illas rerum formas.
2192 Plures ergo ideæ in intelligentia diuina sunt ut intellectæ.
2193 At obiicis molem autoritatis theologicæ:
quia in diuinis omnia unum sunt: præter
ingenerationem: generationem et processionem.
2194 Ergo quæcunque multitudo: excepta
hypostaseon pluralitate: a deo procul abigenda
est.
2195 Sed nihil illi repugnamus multitudine posita idearum.
2196 Nam respectus: quibus ideæ
multiplicantur: non emanant a rebus: sed a diuina intelligentia essentiam suam ad res
comparante.
2197 Et licet non sint in rebus: sed in deo ab
eo intellecti: non tamen re distinguuntur
quemadmodum respectus hypostatici. sed ratione.
2198 Repugnaret simplicitati monados illius simplicissimæ: si per plures species intellectus eius
formaretur.
2199 Plures ergo ideæ ac plura nomina: plures
rationes in dei intelligentia sunt: ut intellectæ ab
ipso.
2200 Erudite igitur Arator
(rerumque inquit creas per
nomina formas.) per formas maxime
intelligo formas substantiales.
2201 Nam per essentialem formam res nanciscitur unitatem.
2202 Nihil enim est simpliciter unum: nisi per
formam unam: a qua res habet ut sit ens: et ut sit una.
2203 Quæ uero a pluribus formis denominantur:
non sunt unum simpliciter ut homo albus.
2204 Quod si quis diceret aliam esse hominis formam: qua uiuit scilicet uegetalem: aliam
sensibilem qua sentit: et animal est: aliam intellectualem qua homo est: tunc homo non esset unum simpliciter: sed oporteret in intelligentia diuina unius
speciei et formæ plures esse ideas: ut Aristoteles in ii. ton
metataphysica aduersus platonem disserit.
2205 Hoc ergo essentialis forma: hoc
accidentalis interest: Hæc facit rem esse talem: illa facit rem esse absolute: ut res subdita calori calida est: non
hæc uel illa id est non equus uel leo efficitur: sed
tantum rei integritate manente calefit.
2206 Quamobrem essentialis forma dat esse simpliciter: et ad itionem eius res simpliciter generatur: et ad abitionem simpliciter corrumpitur.
2207 Sunt autem diuersi gradus perfectionum in materia: ut uiuere: sentire: et intelllgere.
2208 Semper autem perfectior priore posterior est superueniens.
2209 Vnde animata inanimis: animalia
plantis: homines brutis perfectiora censentur.
2210 Quare species et formæ rerum secundum perfectum et perfectius
differunt.
2211 Nam addito aliquo gradu perfectionis:
rerum species non minus differunt quam numeri per additionem uel
detractionem unitatis.
2212 Nam ternario addita unitas constituit quaternarium numerum a
ternario differentem: licet hic ab illo
contineatur: et unus angulus trigono additus
tetragonum efficit: quamuis hic omnes illius angulos
com[45r]plectatur.
2213 Comprehendit ergo intellectualis anima in sua potestate: quicquid obtinet sensibilis brutorum ac uegetalis
stirpium: ut figura tetragonos non per aliam est
trigonos per aliam tetragonos: sed per unam et
eandem tetragonos est: ita socrates per unam animam est homo: et per eandem animal.
2214 Forma igitur materiæ primum gradum perfectionis tribuens: imperfectissima est.
2215 At ea quæ primum: secundum:ac tertium: ac deinceps dat
sequentes: perfectissima.
2216 Cæterum an sit ea quæ perfectissima est:
immediata materiæ: philosophi certant et adhuc sub
iudice lis est.
2217 Sed iam eo unde digressa est: nostra
reuertatur oratio.
2218 Deus qui creat formas per
nomina: ut diximus: opifex est et materiæ: et formæ: et accidentium ipsas res conditas consequentium: ideoque materia creata a deo: sed non sine forma: obtinet in diuina
intelligentia ideam: sed non aliam ab idea
compositi.
2219 Nam materia secundum se: nec esse
obtinet: nec cognobilis est.
2220 Ideæ generum non sunt aliæ ab ideis specierum: si ideas accipimus ut sunt exemplaria.
2221 Nunquam enim genus nisi in aliqua specie efficitur. Idem quoque de accidentibus: quæ inseparabili glutino subiectum consequuntur: dicendum.
2222 At accidentia: quæ superueniunt
substantiæ iam concretæ ac constitutæ: nomen suum
habent : suamque ideam in mente diuina.
2223 Nam quemadmodum architectus non tantum formam domus constituit: sed etiam omnia accidentia: quæ a principio formam domus consequuntur. Verum si qua domui iam constitutæ: ut
picturæ et alia id genus: accumulanda sunt: per aliam formam et ideam ea conficit: ita fabricator æternus in huius suæ domus mundanæ
constitutione per alias ideas has formas : per alias
illas dispensat.
2224 Indiuidua secundum platonem
(thoma authore) non
habebant ideam nisi speciei ad suum sensum: sed hanc
confutat sententiam thomas: cum diuina prouidentia non tantum ad speciem: uerum etiam ad insectilia et atoma protendatur.
2225 Sunt autem formæ corruptibiles perinde ac formæ in auro anuli
aurei impressæ ab aurifice: quæ auro conflato
conflantur et intereunt.
2226 At non ita forma interit impressa in lapide precioso: quem anulus circumdat aureus:
2227 Nam tametsi aurum confletur et intereat:
forma illa de auri materia minime educta:
permanet.
2228 Nostra anima huiusmodi forma est.
2229 Brutorum uero et stirpium animæ:
illiusmodi sunt formæ.
2230 Vtrasque deus creat id est uel de nihilo producit: uel de aliquo educit: non
generatim solum: sed etiam particulatim singulis
minimorum consulens.
2231 nec hoc derogat efficientiæ secundarum causarum: quæ et ipsæ illi primæ columnæ innituntur: quæ si se ipsam retraheret subduceretue:
omnia corruerent.
2232 Verum quod dixit (uox
erat semen) est attentius euoluendum:
cum plus habeat in recessu quam in fronte promittat.
2233 Nec me poeniteat hic morari ubi breuia nos et syrtes urgent: ac interdum profundo gurgite pene mergimur: ut reliqua sit nobis facilior: sancto flante spiritu: nauigatio.
2234 Ipse enim uastas syrtes aperiet: et
immensum æquor ita temperabit: ut hinc naui detrusa
prospere cursum peragat suum.
2235 Est autem aduertendum: quia Arator inducens apostolos dei fabricam
commendantes: sequitur mosem prophetam genesin rerum describentem
in capite liminari sui operis illius diuini: ac profundissimi: in quo tauri merguntur: et agni uix
pedes tinguntur.
2236 Sed omissa infinita pene multitudine interpretationum: uidetur poeta adhærere eorum sententiæ: qui
aiunt deum creasse celum empyreum: locum
splendidum: immotum: et
contemplationi aptum (nec enim nunc utrum sit coelum empyreum corporeum an
incorporeum disserimus) et terram id est materiam omnium corporum: quæ sunt sub empyreo.
2237 Id ostenditur uerbis ipsius: qui appellat
materiam operis id est
huius fabricæ mundanæ: uno nomine. ltem cum ait:
creas formas rerum per
nomina.
2238 Quocirca iuxta hanc sententiam: quæ habet
egregios assertores ac uindices:
Bedam scilicet et strabum:
una materia fuit in principio creata tam elementariorum quam cœlestium
corporum sub una forna communi : in genere
substantiæ: uidelicet corporeitatis.
2239 Fuit autem in diebus sequentibus et cœlorum: et elementorum: per formas specificas
facta ab æterno opifice distinctio: cum dixit per
uerbum suum:
fiat lux.Gn 1, 2 et in primo die de illa materia communi:
formam lucis creauit: et condidit.
2240 in secundo uero die: dixit.
fiat firmamentum:Gn 1, 6 atque ita per hoc uerbum et nomen in alia parte materiæ: cœli syderei formam specialem impressit. Extima pars materiæ ad coeli constitutionem
destinatæ: globum crystallinum comprehendit: intima orbes septem planetarum: media ipsum continet firmamentum stellis ardentibus aptum.
2241 Id uero notat diuinum eloquium cum dicitur:
diuisit aquas quæ erant sub firmamento:
ab his quæ erant super firmamentum.Gn 1, 6
2242 nam aquæ super firmamentum: significant
cœlum crystallinum propter similem naturam.
2243 At sub conuexitate orbis lunaris:
remansit communis quattuor elementorum materia:
quibus deus tertio die suas formas dedit per illa nomina: cum dixit:
congregent aquæ: quæ sub cœIo sunt in
locum unum: et appareat arida:Gn 1, 9 etc.
2244 Quamuis autem in hoc die factum uidetur:
ut duo tantum elementa secernerentur: tamen de aeris
quoque et ignis (si sphæram habet) formatione intelligi potest: quia tunc primum distinctas formas acceperunt: cum aqua: quæ ignis et
aeris spacium occuparat: in unam terræ partem
secessit.
2245 Atque ita (ut augustinus ait) in secundo et tertio die iiii elementa in
proprias formas uidentur esse distincta.
2246 Quoniam uero aeris forma tenuis: non ita
populo est nota et tractabilis: rudi scilicet et
crassa dumtaxat percipienti:
propheta apud infirmos uerba
faciens: de aere ac de igne: qui aere est in sua sphæra inconspicabilior ac magis tenuis: nullam fecit mentionem: ne
incognita uideretur inserere.
2247 sicut de angelica natura non aperte locutus: dixit deum creasse cœlum et terram.
utrumque scilicet simul: quamuis utrumque simul non
dicat.
2248 Cæterum per cœlum: doctiores etiam spiritualem et angelicam creaturam
intelligunt conditam: per terram: corporatam substantiam: siue superiorem
citra empyreum: siue inferiorem ad centrum terræ
pertingentem.
2249 Proinde duas res fecit deus ante omne tempus: angelicam naturam: et corporatam
materiam.
2250 Nam licet dicat sapiens:
qui uiuit in æternum creauit omnia simul:Si 18, 1 et augustinus sex dies
exponat: non secundum successionem temporis: sed secundum cognitionem angelicam relatam ad sex
genera rerum conditarum: quæ in genere proprio
habita uespertina dicitur: quia omnis creatura luci
æternæ composita: nox est et caligo: ut non inerudite dixerit cordubensis poeta:
uidit quanta sub nocte iaceret nostra diesLVCAN. 9, 13-14 quæ rursus cognitio angelorum in uerbo et in diuina luce: quæ est uerissima et per essentiam: dicatur matutina.
2251 tamen Græcus origenes homo magnus: approbantibus
eandem sententiam Beda et
strabo: affirmat ante omne tempus
illa duo scilicet caelum id est spiritualem creaturam: et terram id est corporatam materiam:
quam ipse uocat hylen amorphon: de nihilo fuisse conditam:
atque ita cœlum uel intellectuale: et incorporeum
uel corporeum empyreumque: sed angelis repletum. et informem materiam.
2252 hæc duo omnes alias creaturas antecessisse autumat.
2253 Verum angelos et corporatam materiam de nihilo fecit deus. animam quoque rationalem de nullo facit.
2254 Cæteras rerum formas et creaturas: ait
non de nihilo: non simul:
sed de illa materia iam creata: per successionem
temporis fuisse fabricatas.
2255 At quia hoc attentissime secutus Arator dixit: (Mox spiritus oris.) æthera curuauit.
2256 Nam mox: cum sit aduerbium temporis: notat non
simul: sed post creatam materiam: per successionem temporis formas rerum de illa
materia fuisse productas: per nomina et uerba dei.
2257 At dicet aliquis: cur apostolos uere
sapientes non inducit poeta de
substantiæ spiritualis creatione (cum sit hæc multo potior corporea ac
melioris notæ) dicentes ac memorantes.
2258 Ego uero poetam nihil omisisse affirmo:
cum dicat rerumque creas per nomina
formas. Cum per formas substantias
intellectuales: et angelicas quoque intelligere
possimus: rerumque etiam inuisibilium.
2259 Nec uero successio temporis (cum ante omnem diem opus creationis
describitur: et primis tribus diebus fabrica
distinctionis: et tribus aliis sequentibus
pulchritudo ornatusque mundi referuntur a propheta) ullam affert creatrici maiestati sugillationem.
2260 Nam diuinus moses: qui conditricem naturam in principio temporum
mundum creasse ait: ac cœlum terrramque tanta
celeritate operationis condidisse declarat: eamdem
proculdubio diuinam substantiam: et ante tempora
æternaliter significat extitisse: et monstrat
omnipotentem: sine ulla controuersia: reiue gerendæ exceptione:
cui uoluisse facere fuerit.
2261 arguit ergo illa rerum lenta discretio:
et comperendinata exornatio generationi naturali prope similis (quæ ab
imperfecto ad perfectum progredi solet) non defectum infinitæ potestatis: sed inenarrabilem diuinæ sapientiæ ordinem.
2262 cum uero die tertio terra subsidens in caua loca fluitantes aquas
recepisset: tum lux in puro aere clarior
efulsit: atque elementa in suis formis
substantialibus: proprietaribusque eas
consequentibus distincta ac discreta fuerunt.
2263 Eodem die cum apparuisset arida: dixit
deus:
Germinet terra herbam uirentem: et
facientem semen: et lignum pomiferum faciens
fructum iuxta genus suum: cuius semen in
semet ipso sit super terram. Et factum est
ita.Gn 1, 11
2264 Hoc arator aduertit cum
scripsit: (Cum fierent scilicet) res:
uox scilicet dei dicentis
germinet terra:
Gn 1, 11
erat semenid est cuncta
agens et dans terræ uirtutem germinandi.
2265 Semper uellenda est auris lectori sacrorum inscio: ut deum loquentem ita accipiat quemadmodum supra
exposui.
2266 Apud deum namque purus est intellectus sine linguæ strepitu.
2267 Dixit ergo res per uerbum suum: quia
foris distinxit ut in eo erant. et ita discreuit ut
discerni possent ac nominari.
2268 Quod autem dicitur ( erat
semen) diligenter notandum est.
2269 Nam nunc post semina illa primordialia:
ex semine tritici ac leguminis triticum legumenque nascitur.
2270 Deus enim (teste augustino) res quas condidit sic administrat: ut eas proprios motus agere sinat.
2271 Deinde ea quæ ex semine modo nascuntur:
non repente proficiunt: sed paulatim crescunt: surgunt: roborantur: ac maturescunt.
2272 Nam ab imperfecto ad perfectum natura progreditur. unde fœtus in utero: qui
græce embryon dicitur: primo ut planta: mox ut
animal: postremoque ut homo uiuit: si Aristoteli credimus.
2273 Ergo post naturæ creationem: ex semine
sophronisci nascitur
socrates: concurrente etiam causa conditrice.
2274 Vt enim in centiloquio ingeniosus ait occamus: magis est (ut ita dicam)
deus pater socratis quam sophroniscus:
cum hic sine illo nihil facere potuisset.
2275 Ita enim in Euangelio dicit ueritas:
sine me nihil potestis facere:Jn 15, 5 et physicus stagyrita in
naturalibus auscultationibus: nihil particulatim fieri asserit nisi prima causa
praecipue agente.
2276 Cum enim sint naturæ conditæ uelut instrumentum naturæ
conditricis: si hæc uim suam retraheret: illæ nihil agerent:
quemadmodum nihil secant runcinæ: si artificis
lignarii manus cessant.
2277 Ergo nunc concurrente natura conditrice natura condita ex semine
ciceris cicer [circer,sic!] gignit: et piscis piscem: et leonis leonem: et hominis hominem.
2278 At in primordiali illa rerum formatione:
non prima arborum fruticum: herbarumue germina: non aquatilium:
terrestrium aut uolatilium animalium genera de semine prodierunt: sed ad uocem iussionemque conditoris uolucres in
aere: in mari pisces: in
terra animalia stirpesque apparuerunt.
2279 Erudite ergo poeta:
cum fierent inquit scilicet
res uariæ in originali illa procreatione:
uox erat semen: dicente deo:
Germinet terra herbam uirentem: et
facientem semen.Gn 1, 11
Producant aquæ reptile animæ uiuentisGn 1, 20 etc.
2280 Hoc tamen interest: quia animalibus dixit
deus crescite et multiplicamini:Gn 1, 22 quia per coitionem maris et foeminæ: generum
indiuidua multiplicantur.
2281 Ita enim ordinator sapientissimus disposuit res: ut per alimoniam insectilia: per
generationem species seruarentur.
2282 At non dicit plantis:
crescite et multiplicamini:Gn 1, 22 quia multo aliter: ut notum est
procreantur.
2283 item natura conditrix ab initio res perfectas in momento
protulit.
2284 Nam et plantæ cum semine: et arbores cum
fructibus: et homo in ætate iuuenili: et animalia facultatem gignendi iam consecuta: hoc est absoluta: et sibi
simile generandi potentia uerbo dei prodierunt.
2285 Quare interpretes
hebrei: qui in diuina scriptura
legunt:
germinet terra herbam uirentem:Gn 1, 11 hinc arguunt conditum fuisse mundum martio mense: cum terra uirere ac germinare incipit.
2286 Vnde in exodo
propheta:
martius (inquit) uocatur primus mensis.
2287 Quam sententiam secutus Beda:
Verno inquit tempore mundus perfectus est et ornatus: in quo solent herbæ uirentes apparere.BED. in Gen. adn., 1, 1
2288 Certe Maro in geor. idem ait:
non alios prima crescentis origine mundi illuxisse dies: aliumue habuisse tenorem crediderim. uer illud erat:
uer magnus agebat orbis VERG. georg., 2, 336-339 etc.
2289 Cæterum alii
hebreorum mense septembri factum arguunt mundum: ex eo quod legunt: lignum
pomiferum: quod non uer sed Autumnus habet.
2290 Allegant etiam illud deuteronomii.
dei perfecta sunt opera.Dt 32, 4
2291 Siue ergo hoc mense siue illo mundus conditus fuerit: omnia creata sunt perfecta: et homo perfectus aetate et arbores cum foliis et fructu.
2292 At nunc natura[46r] condita iam multo aliter: quæ differt in longum perfectionem rerum: ut uidemus in segete: quæ
in herba prius est: quam in calamos et flauentes
surgat aristas.
2293 docte ergo Arator ( uox inquit erat semen) id est
uerbum dei et imperium: tunc id ægit per se et in
momento: quod nunc agit per semen natura
condita: et per temporum successionem: natura conditrice cooperante: ut dixi.
2294 Vt autem hanc naturalem tarditatem a natura creatrice remoueret
poeta subiicit. (Nec distulit ortus
imperium natura) sequens id est natura condita a deo: non distulit et procrastinauit (ortus) id est natiuitates et
formationes suas: sicut nunc uidemus: quod iacto semine: non
protinus prodit seges: sed prius quam oriatur aut
nascatur: in longum tempus differtur ipsius
natiuitas et ortus: ac postea perfectio.
2295 Non ita in principio egit uis dei omnipotentis: quæ simul ac imperauit:
germinet terra herbam uirentemGn 1, 11
: illa uox et illud imperium: repente nulla expectata mora naturam conditam mouit: et ad perfectam germinis procreationem impulit.
2296 Ita et fortassis hominem in ætate iuuenili fecit repente: ita cætera animalia perfecta protulit: non in foeminæ utero (quæ nulla adhuc erat)
membrorum liniamemta componendo: ac post editum
foetum paulatim proficiendo: et ætates augendo: sicut nunc format per intercapedines
interuallaque.
2297 Sed et hoc sapienter: et illud
omnipotenter agens: quicquid tunc: quicquid alio modo nunc agit: lta agit
facitque ut naturam conditricem: et omnipotentem: et sapientem decet.
2298 Deo enim est natura quicquid facit.
repente tellus herbis compta: et nemoribus
uestita: nemora feris inhabitata: mare piscibus: aer
uolatilibus: ac cætera proprio rerum decore
ornata subito: non pedetemtim ac per moras
temporum:
2299 hæc nobis contra naturam fieri uidentur:
quia naturæ cursus aliter nobis innotuit.
2300 Nos enim in rebus temporarie exortis:
scimus quid cuiusque natura sit: per id quod
experimento accipimus.
2301 At naturæ conditæ ita certas temporum qualitatumque leges
distribuit conditor deus: ita statos ac raro
euariantes creaturæ numeros diuisit: ut tamen eis se
nunquam alligauerit: ut uoluntas sua super omnia
semper fuerit.
2302 sine lege uoluntas illa æterna: illa
omnipotens: illa omnia uersans: non agitur sed agit:
2303 quicquid deliberat: æquum est in
iuuene: naturali lege futura senectus est
secundum inferiores causas.
2304 Rapitur acerbo funere: non senescit.
2305 Multa ergo secundum inferiores causas furura sunt: quæ cum deus: qui non
potest falli: cui super omnia facultas est: uoluit: non sunt futura.
2306 Ideo etiam post conditam naturam: non
sunt expectati dies ut uirga moysi
uerteretur [uertereretur,sic!] in draconem: non sunt.x. menses expectati: non longa matris fastidia tantisper dum Adam in matris utero formaretur: sed
continuo in ætate uirili conditus: prout in prima
causarum conditione æterna uoluntas instituerat.
2307 Recte ergo scripsit poeta:
natura a deo condita:
sequens imperium id est
mandatum et uerbum sui creatoris:
nec distulit: non in longum traxit:
ortus suos: sed statim obediuit conditori.
2308 (Mox spiritus
oris.) dixi mox aduerbium significare postea: uel paulo post: quoniam
uidetur sentire arator cum his: qui successionem in distictione atque ornatu rerum
statuunt seruatam a conditore: ita ut illa
interualla non defectum: sed inefabilem sapientiæ
diuinæ ordinem arguant.
2309 Ergo in quarto die cœlum ornauit deus suis luminibus: et suis cingulis circumdedit: in quinto aera et fretum: in sexto
terram suis animalibus compleuit.
2310 Cæterum considerandum est id quod in genesi propheta scripsit:
Et spiritus dei ferebatur super aquasGn 1, 2 id est super illam ductilem ac fluidam tractabilemque congeriem ac
materiam: unde deus et spiritus oris diuini: quia dat rebus uitam: motum: et esse: atque
operationem:
curuauit æthera id est cœlum
curuum fecit: et ex omni parte deorsum
inclinantem: et conuexum: quemadmodum et Vates
egregius descripsit:
aspice (inquit) conuexo nutantem pondere mundum.VERG. ecl., 4, 50
2311 Forma cœli curua est: et (ut author est
plinius) in septem orbis
absoluti globata.
2312 Talis figura maxime congruebat coelo:
cuius circumflexu teguntur cuncta.
2313 omnibus enim sui partibus uergit in sese:
seque includit: et continet:
nullarum egens compagum: nec finem aut initium ullis
sui partibus sentiens.
2314 ad motum quoque: quo subinde uertitur: talis figura aptissima est: nec minus oculorum probatione notabilis:
quia conuexum cœlum mediumque: quacumque cernatur: appareat : cum id accidere
in alia non possit figura.
2315 Ita astronomi aiunt in principio: cum
mundus a deo conditus est: solem fuisse in arietis
initio: et Haly Abenragel non temnendæ inter genethliacos
authoritatis: affirmat in prima parte iudiciorum: iouem in
domo ascendente fuisse ea die: qua coepit deus
creare mundum.
2316 At creatum iidem mathematici asseuerant ad imaginem mundi
archetypi.
2317 Est autem mundus archetypus ipsemet deus:
qui infinitus est uigore perfectione ac duratione.
2318 Ergo cum mundus hic sensilis suum authorem aliqua debeat
similitudine imitari: non est infinitus duratione. cum habeat initium: et
fuerit conditus. non uigore:
cum sit corporeus.
2319 Igitur fuit consentaneum ut esset præditus infinita figura: cuiusmodi etiam rotunda:
ut aliqua esset (instar diuini mundi) apiria suo modo infinitus.
2320 Nam in figura rotunda nullus est angulus : non initium: non finis.
2321 Deinde: cum coelum omnia contineat: ei conueniebat figura capacissima: ut omnia continens omnia caperet.
2322 At figura sphærica nulla est perfectior capaciorue.
2323 Nec enim uerum est (ut fabius ait) quorum locorum extremæ lineæ eandem mensuram colligunt: eorum spatium quoque quod iis lineis
continetur:QVINT. inst., 1, 10, 39 par esse.
2324 Nam plurimum refert: cuius sit formæ ille
circuitus:QVINT. inst., 1, 10, 40 qui si efficit orbem amplius spatium
complectitur: quam si quadratum paribus oris
efficiat. Rursus quadrata triangulis: triangula ipsa plus æquis lateribus quam
inæqualibus.QVINT. inst., 1, 10, 41
2325 Necessitatis ratio ab Alphagrano etiam perhibetur: si
mundus esset alterius figurae quam globatæ: cum eo
moto: uel inane: uel
corpus sine loco esset dandum. quorum utrumque
natura reformidat refugitque: ut in .
iiii. physices
acroaseos probat stagyrita.
2326 Recte ergo poeta ait:
curuauit æthera id est
globauit sphæricumque reddidit coelum: quæ figura
omnia continenti complectentique congruetissima est.
2327 (Aethera). id est coelum : est
accusatiuus græcus quintæ declinationis perittosyllabon
2328 Cœlum diuisit.
M. Varro
doctissimus togatorum: in æthera et aera. Terram in aquam et humum:
et quibus summum esse æthera: secundum aera: tertiam aquam: infimum
humum esse scribit.
2329 Vnde augustinus li. de ciui . dei .viii.
Aether longe a terra alteque suspensus.
Aer uero aetheri terræque contiguus.AVG. civ., 8, 21
2330
ouidius quoque in primo præclari operis:
haec super imposuit liquidum et grauitate carente Aethera: nec quicquam terrenae faecis haben[46v]tem.OV. met., 1, 67-68
2331
Cæterum authores uarie significatione huius nominis usi sunt.
2332
Nam æther significat ignem ab aetho
id est ardeo uel
uro descendens.
nonnunquam cœlum . oui.
sic habites terras:
ut te desideret aether.OV. trist., 5, 2, 51
2333
Et in hoc sensu:
aethera hic uocat Arator [:]
quicquid a conuexitate globi lunaris usque in empyreum coelum protenditur moueturque:
quo nomine orbes septem planetarum:
et firmamentum uariis signis:
cingulis: stellisque distinctum.
et cœlum crystallinum comprehenduntur.
2334
Sane Aristoteles
in primo peri uranu:
ita accipit æthera scilicet pro cœlo.
reprehenditque anaxagoram:
quod non recte etymon huius dictionis notauerit
2335
nam anaxagoras
ab aetho
id est ardeo
æthera deriuat.
2336
E diuerso stagyrita:
ab aii
id est semper:
et theo:
curro: quasi aiither
2337
Ita enim scribit:
dioper hos hetera tinos ontos tu protu somatos para gen:
cai pyr: cai aera: cai hydor:
æthera prosonomasan ton anatato topon apo tu thein aii
ton aidion chronon themenoi ten eponymian auto.
Anaxagoras de catacechretai to onomati tuto u calos.
onomazein gar aethera anti tu pyros.ARIST. Cael., 270b
2338
id est Quamobrem tamquam primum corpus diuersum est a terra:
igne: aere:
atque aqua.
aethera supremum locum apellauerunt:
a semper currendo.
quia perpetuo tempore semper currat inrequieto motu.
Anaxagoras
uero hoc nomine abutitur: non recte.
pro igne enim aethera nuncupat.
2339
Rectius (nisi fallor) stagyrita
quam anaxagoras
originationem uocis trutinauit:
et expendit:
cum a tot millibus annorum:
quibus mundus fabricatus est:
irrequieto ambitu aethera id est caelum inenarrabili celeritate
. xxiiii.
horarum spatio circumagi solis exortus et occasus haud dubium reliquant.
2340
Quis non acuminis Aristotelem laudet:
ubi tantæ molis incredibilli pernicitate:
et infatigabili uertigine rotatæ naturam ponderauerit?
2341
quis non uerissime aethera quasi semper:
et inefabiliter constantissimeque currentem nuncupatum iudicet?
2342
Coeterum illud non uidetur omittendum ætheris uocabulo orbem intelligi crystallinum:
et orbem stelliferum:
septemque errantium syderum globos.
2343
Vltra crystallinum est coelum empyreum:
immotum quidem utpote sanctorum spirituum beatificæ quieti undecunque respondens.
2344
Citra hunc orbem primus crystallinus primos ciet motus :
omnium orbium inferiorum quos ambit:
rapidissimus:
cum super polos mundi celeritate mirabili:
hoc est . xxiiii. horarum spatio eo:
unde discessit regrediens:
ac secum inferiores minoresque sphæras trahens:
In tempore æquali tanto maiorem lineam describat:
quanto interioribus: quæ ambit et circumplectitur:
corporibus uasta mole antecellit.
2345
Primum mobile uulgo dicitur:
et aqueum ob mobilitatem aquæ quæ facillime impellitur :
ocyssime quia mouetur: cum aer quietus sit.
2346
Diuisas aquas huius orbis ab aquis elementariis supra ostendi.
2347
At firmamentum motu proprio super polos signiferi circumagitur ab occasu ad exortum
solis:
cum motu crystallini diurno contra rapiatur ab exortu in occasum.
2348
Hos ergo orbes Arator
uocat aethera uno uocabulo ob eam causam quam dixi.
2349
(Sola nexuit.) et scilicet
spiritus oris diuini id est spiritus sanctus:
uel uoluntas dei:
nexuit.
id est ligauit: stabilliuit:
immota reddidit:
sola
id est solum et terras.
secundum illud prophetæ diuinique uatis:
qui fundasti terram super stabilitatem suam:
non inclinabitur in sæculum sæculi.Ps 103, 5
2350
Quomodo deus:
dicet quispiam:
nexuit
terras in medio mundi:
ita ut idem communeque centrum habeat cum centro mundi:
quo uinculo quoue glutino terram in medio uniuersi:
magni speciem glomerauit in orbis:
ne non æqualis ab omni parte foret:
hoc est:
quo pacto terram una ex parte aeri contiguam:
altera ex parte mari coopertam in medio uniuersi ita collocauit et stabiliuit:
ut ab omni parte coeli æqualiter distaret:
nec magis in hanc quam in illam partem inclinans in medio semper immobilis maneret.
2351
Quomodo (ut dixit ingeniosus poeta)
circumfuso in aereOV. met., 1, 12
atque mari pendet
tellus ponderibus librata suisOV. met., 1, 12.
2352
Cæterum his uerbis:quæ nunc allegaui:
doctissime ouidius
scopon attigit: et causam aperuit.
2353
Cum enim centrum terræ æqualiter distet a circumflexu coeli:
hunc locum cunctis grauibus deus constituit:
sicut e diuerso leuibus corporibus circumferentiam dedit.
omnia. enim grauia fugiunt circumferentiam:
propter repugnantiam qualitatum:
et ut sic dixerim:
disconuenientiam:
tenduntque ad centrum mundi:
ubi terra est, quemadmodum e contrario:
leuia propter concordiam symphoniamque qualitatum:
petunt circumflexum coeli:
et a centro fugiunt quasi inimico et diuersarum ac discordium qualitatum:
multumque differentium.
2354
Cum autem grauissimæ naturæ centrum debeatur:
minus graui proxima:
ac deinceps pro mensura ponderis uel ad centron accedatur:
uel a centro recedatur:
erudite ouidius tellurem suis ponderibus libratam:
in medio dixit pendere:
cum sit elementorum grauissima.
2355
Nectitur autem et uincitur huic centro mundi sua grauitate suisque ponderibus:
quæ deus artifex terreno corpori præter cætera indidit.
2356Id in iiii peri uranu latissime exponit
Aristoteles.
2357
Quod si terra cœlum uersus moueretur:
nec teneretur in centro mundi stabiliter:
sui naturam exueret: iam non esset grauis:
contraque uniuersi naturam pugnaret ac niteretur.
2358
Huic proximum mare grauius aere:
coniungitur.
2359
docte ergo Arator
(nexuit sola)
id est ligauit scilicet centro mumdi:
quod est immobile et stabile:
sola
id est terram:
nexuit
inquit scilicet uinculo naturæ grauis et ponderum:
quæ ipsi terræ indidit diuini oris spiritus.
2360
Illis enim ponderibus et illa grauitate:
ita est tellus uicta medio centro mundi:
ut in nullam possit partem inclinare.
2361
Nam si in quamlibet coeli partem aut ascenderet:
aut descenderet:
aut quoquomodo flecteretur:
suam stationem desereret sibi a rectore uniuersique mundi præside mandatam:
naturamque propriam exueret:
ac nouam et leuiorum corporum indueret:
quorum est proprium centrum fugere:
ac circumferentiam et alta petere.
2362
Quicquid enim in coelum uergit:
altum petit.
2363
Deinde terræ immobilitas nascentium germinibus congruentissima fuit.
2364
Hoc enim sapientissime Præses uniuersi prouidit:
solum uinciens stabiliter.
2365
nam si flueret aut moueretur:
quonam pacto tot odores saporesque?
tot succos? tot tactus?
tot colores? tot fruges?
tot germina bona fide sustinere: et cum debito foenore posset reddere?
2366
Furit procellis mare:
hominesque ingredi se ausos plerumque rapida tempestate:
ac tremendis fluctibus conuoluit.
2367
at terra ipsa quasi mater benigna: mitis:
indul[47r]gens: ususque mortalium semper ancilla:
nunquam homini irascitur:
nunquam excandescit:
sed uel sponte aliquid gignit:
medicasque fundit herbas:
et noua parturit:
uel se cogi patitur ut utile quicpiam generet:
et extrahi uiscera scrobibus cuniculisque in profundum actis ut nostris deliciis et
auaritiæ famuletur.
2368
Denique foditur: refoditur:
eruitur: crematur:
omnigenisque modis: omnibusque horis uexatur
non summa tantum atque extrema in cute:
sed etiam in profundo aquis: ferro:
ligno: igne: lapide:
fruge.
2369
Hos illa cruciatus patientissime perfert:
nostrasque insanias mansuetissime tolerat:
ne a creatoris sui præscripto ungue latius discedat:
cum nos lumine diuini uultus signati naturam nostram exuamus:
beluinam induentes:
nec maiestatem nostri conditoris reueriti:
passim ab illius præseripto recedamus.
2370
Est ergo terra immobilis ut coelum mobile.
2371
Verum coeli caua in se conuexitas uergit:
et cardini suo:
hoc est terræ undique incumbit.
2372
Hæc:
ut solida atque conferta:
assurgit intumescenti similis.
extraque praetenditur undequaque:
uel seipsa.
uel mari circumfluo pari ferme linearum ductu obiecta coelo.
2373
Mundus uero in centron hoc est in terram uergit assidua uolubilitate et inlassabili
circa immobile solum uastam molem circumducens.
2374
At hoc turbæ indocili incredibile uidetur:
contraque uulgi sensum est:
posse homines terræ:
uel mari undique circumfundi:
conuersisque inter se pedibus stare: et qua cuique eatur:
cunctis coelum æqualiter distare.
2375
Nam statim quæritur:
cur non cadant contra siti:
cur pendeant.
2376
Sed ratio præsto est:
quæ populo quamlibet rudi queat satisfacere.
2377
Non enim id esset cadere si in coelum ferrentur:
sed uolare:
natura repugnante:
et quo cadant negante.
2378
Vt enim hic miraculo tribueretur:
siquis apud nos graui de terreno corpore in coelum iret:
uel caderet:
lta si homines contra positi:
in coelum:
quo leuia tendunt:
ferrentur:
igneæ essent naturæ ac leuissimæ:
non grauis non glebulentæ: non ponderosæ.
2379
situs enim grauium corporum centrum mundi est id est terra non mundi circumflexus:
hoc est cœlum.
2380
Non ergo pendent qui in opposita terrarum uel maris superficie siti sunt:
sed in suo loco sunt:
et sede naturali.
2381
Non cadunt: quia non uolant.
2382
non enim leui aut igneo:
sed graui et terrestri corpore circumdantur.
2383
Id autem quod diximus:
non iam argumentis probandum uidetur:
cum sit nostrorum hominum experimentis et nauigatione cognitum.
2384
(Aequora fudit.)
lmitatio est ouidiana:
qui in primo præclari operis:
Tum fretaOV. met., 1, 35_36 inquit
diffudit:
rapidisque tumescere uentis iussit:
et ambitæ circumdare littora terræ.
OV. met., 1, 35_36
et scilicet spiritus oris diuini:
fudit id est sparsit:
æquora id est aquas et maria.
2385
proprie autem dixit:
fudit æquora:
alludens ad naturam aquarum mobilem: fluidam:
tractabilemque.
2386
Nam undarum fluxus refluxusque indesinens:
modo abeuntium:
modo aduentantium omnia peruagatur:
per omnia funditur:
omnes terræ meatus penetrat:
hac uelut sinus pandente:
aquis uero permeantibus totam intra:
extra:
supra.
uenis undequaque discurrentibus:
atque etiam per summa iuga erumpentibus.
2387
Non intelligo solum fundi æquora:
quia in toto suo globo tellus medio ambitu præcincta circumfluo mari sit:
et quia oceanus infusus in multos sinus adeo uicino accessu interna maria allatrat:
ut . cxv. millibus passuum
arabicus sinus distet
ab ægyptio mari.
caspius
uero . ccclxxv. milibus a pontico.
2388
Idem interfusus intrat per tot maria:
quibus africam
europam
asiamque dispertit:
unde colligimus fundi æquora maiore ex parte per terræ superficiem.
2389
Nam satis constat nauigationibus :
dimidium hemisphærii septentrionalis aqua maris obrutum esse:
reliquum dimidium:
in quo est orbis terrarum nobis cognitus:
insulæ instar aquis eminere:
ac præter mare indicum
atque æthiopicum:
quibus a meridie:
et scythicum
cymbricum
ac britannicum:
quibus a septentrione abluitur:
hoc ipsum nostri hemisphærii dimidium quattuor ingentes sinus intra se recipit:
ex mari indico duos
persicum et
arabicum uel erythreum.
ex scythico aquilonio mari:
unum scilicet caspium:
hoc est hircanum.
ab occasu uero tribus superioribus multo maiorem:
qui tum mare nostrum: tum
interius dicitur.
Inculti mediterraneum uocant.
2390
Indicum mare:
quamquam aliter sentit ptolemæus :
portionem esse oceani:
non solum melæ ac
plinii
authoritate sed etiam nauigatlone nostrorum hominum compertum est:
qui ex atlantico mari
per æthiopicum
in arabiæ:
persidis:
Indiæque oras peruenerunt:
ac uictrici classe: cuncta illic lustrauerumt.
2391
Caspium iungi oceano nonnulli arbitrantur:
cum ptolemaeus atque
herodotus autument esse mare undique terra cinctum.
2392
Nostrum mare per propontidem et
pontum euxinum
in mæotidas paludes desinere:
ut in re confessa nemo dubitat.
2393
Sed an ipsæ paludes oceano aquilonio misceantur:
pugna litterarum est.
2394
Certe lucanus non id negat:
qui in .iii. pharsaliæ
:
quaqueLVCAN. 3, 277-279 inquit fretum torrens
maeotidas egerit undas
pontus:
et herculeis auferertur gloria metis:
oceanumque negat solas admittere gades.
LVCAN. 3, 277-279
2395
Non solum ergo intelligo fusa esse æquora
id est maria:
sed etiam fusas esse per uniuersas terrarum partes aquas fluminum:
paludium: lacuum:
stagnorum:
fontium.
2396
Hoc enim artifex dei sapientia prouidit:
ut cum terra arida et sicca per se sine humore germinare non posset:
nec rursus stare aquam:
aut fruges procreare:
nisi sustinente posset terra:
mutuo complexu ita liquorem terræ maritauit:
ut per uenas et occultos latentesque meatus prolificum humorem undequaque fuderit
et sparserit.
2397
Vnde enim in summis montium cacuminibus erumpit unda:
quos habet canales:
quasue latentes phistulas:
ut quasi spiritu acta:
et terræ pondere expressa siphonum modo emicet:
tantumquePLIN. nat., 2, 166 ut ait plinius:
a periculo decidendi absit:
ut in summa quæque et altissima exiliat?
qua etiam ratione uidetur constare:
cur tot fluminum quottidiano accessu maria non crescant.PLIN. nat., 2, 166
2398
Et quoniam scriptura congregationes aquarum siue salsarum:
siue dulcium maria appellat:
ut mare galileæ :
mare tyberiadis cum lacus sit:
minime debet mirum uideri si poeta sacer:
æquora uocauit quascumque aquas.
2399
Recte ergo dixit spiritus oris fudit æquora:
quamquam non me fallit quendam eximium ac facundum diuini eloquii interpretem:
dicere spiritum oris uim causæ efficientis:
domini organum et instrumentum:
cum non attingat subiectum:
aut permeet:
nisi intercedentibus mediis qualitatibus:
quas dum uersat et agit:
oritur decor formaque rei:
quæ dei uoce sic imperantis fieri dicitur:
quia nil agant causæ naturales:
quod non diuinæ artis ordo præceperit.
2400
tamen spiritum oris hic:
ad summam trinitatem rerum conditricem:
et ad spiritum sanctum rerum uiuificatorem creatoremque dauidicæ locutionis:
ac mosaicæ imitatione (ut supra exposui) puto [47v] referendum.
2401
Non me latet quoque fuisse quosdam:
qui scriberent maximam terræ superficiem aquis undique cingi:
perinde ac si ex aqua oceanitide tellus emineat:
ut pila uix ex aqua emergens.
2402
Nam inquiunt ab initio cum esset terra undique mari obruta:
quamdam portiunculam detegit deus:
quam homini tradidit habitandam.
2403
Huic incommodo aliud accumulant.
2404
Dicunt enim ne aquæ in illam portiunculam detectam fluant:
a centro mundi terram paululum recedere:
atque in mundi circumflexum ex illa parte:
qua arida est: uergere:
idque attractu quarumdam stellarum fieri aiunt:
quo sit centrum mundi a centro terræ diuersum.
2405 Cæterum quanta incommoda hos scriptores sequantur:
non est longi negocii ostendere.
Primum quia uenerandæ scripturæ et carminis dauidici
authoritas repugnat:
qui inquit fundasti terram super stabllitatem suam :
non inclinabitur in sæculum sæculiPs 103, 5.
2406
Si ergo tellus esset stabilita aliquo attractu defluuii æthereique influxus :
non sua sed aliena stabilitate firmaretur roborareturque.
2407
Deinde cum stellæ motu suorum orbium circumagantur :
attractu stellarum motarum circumageretur tellus:
quod nullius sensus adhuc uidit.
2408
Probat autem uniuersus philosophorum chorus:
stabilitatem terreni globi pondere suo centrum mundi petente:
consistere:
ldque uidetur propheta terræ stabilitatem nominare.
Postremoque mathematici mediam esse totius mundi terram
haud dubiis argumentis sed clarissimis ostendunt.
scilicet æquinoctii paribus horis.
2409
Nam nisi in medio esset:
æquales dies noctesque habere non posse deprehenderunt et dioptræ:
quæ uel maxime id confirmant:
cum æquinoctiali tempore ex eadem linea ortus occasusque cernatur:
et solstitialis exortus per suam lineam̃:
brumalisque occasus, quæ accidere nullo modo possent :
nisi in centro sita esset.
2410
Quare iure a doctissimo quoque istius modi opinio explosa est.
2411
Alii terram strumosam:
atque utero pariter gibboque tumentem somniant:
quod a deo factum dicunt:
ut superaret aquarum altitudinem:
quibus in initio mundi operiebatur.
2412
Sed ut euadant superiorum offensacula:
et mundo et terræ idem centrum tribuunt:
quasi cautiores iis quos paulo ante rettulimus.
2413
At nec isti minoribus opprimuntur incommodis quam illi superiores.
Primum quia peragrationes nautarum nullam portionem ita seiunctam:
sursumque turgentem:
et ab omnibus aquis auulsam deprehendunt.
Deinde quia terræ globus ista struma periret quasi pyramide surgente inde:
qua erigitur in altum: sursumque tollitur.
2414
suppetunt rationes: non deest oratio:
ac citius mihi tempus quam uerba deficient:
si cuncta: quæ aduersus hanc sententiam occurrunt:
dicere uoluero.
2415
Ptolemæus igitur mihi uidetur ueri quam simillime locutus de forma terrarum ac maris:
cum ea repeto animo:
quæ nostra ætas nautarum omnia maria de multifidos sinus circum euntium experimentis
cognita habet.
2416
Verum enimuero uniuersus terræ orbis excelsitate montium ac uallium planis constat:
semperque uel a lateribus montium aut radicibus:
uel a summis iugis per decliuia in campos aquæ funduntur:
et in ualles coeunt atque congregantur.
2417
Est enim aqua: ut in
.i. peri uranu
probat Aristoteles:
nata in decliuiora fluere: nisi impediatur.
Cum autem aquæ corpus sit homogeneum:
hoc est eiusdem naturæ proprietatis ac denominationis in partibus:
quemadmodum in toto corpore (nam quælibet aquæ pars aqua est et aqua dicitur:)
solent eruditi ab accidentibus partium totius aquæ proprietates monstrare.
2418
Nam ex eo quod dependentes ubique guttæ paruis globantur orbibus:
et pulueri illatæ:
frondiumque lanugini impositæ absoluta rotunditate cernuntur et in poculis repletis
media maxime tument:PLIN. nat., 2, 163
arguunt figuræ orbicularis totam esse aquam:
ita ego nunc si hac datur aditus:
a conceptaculis ac uallibus minorum aquarum scilicet paludium:
fluuiorum: torrentiumque:
maioris aquæ ualles et oceani:
et nostri maris:
et persici:
et arabici quasi alueos ostenderem.
2419
Vt enim in aquis minoribus sunt amnes rapidi alii:
lenti alii: quidam magni:
et qui aquarum circumductu insulas efficiunt:
multi parui: et qui sine ulla aluei scissione labuntur:
ita in aquis maioribus mare nostrum ingentem occupat uallem præclaris refertam insulis:
angustum primo inter calpen
abylamque:
tum longe lateque diffusum abigit uaste cædentia littora:
camposque ut sic dixerim patentes efficit:
iisdemque ex diuerso prope coeuntibus adeo in arctum agitur:
ut minus mille passibus pateat:
postremoque qua uenit quaque dispergitur se interdum laxans:
interdum contrahens: paludi:
cæterum exiguo ore coniungitur.
2420
Quod dixi de interiore mari:
de ipso oceano multo maximam uallem occupante dicerem:
si uera sunt quæ nostrorum hominum sermonibus ipsum transmittentium:
et ultra oceanum terras alias inuenientium:memorant.
2421
si ergo hæc uera sunt:
quæ hinc alio tendentes:
breuiter exponimus:
manifestum est uastas a montibus ualles constitui:
quibus maria sicut in suis alueis flumina continentur.
2422
dixit enim deus
congregentur aquæ quæ sub coelo sunt in locum unum:
et appareat arida.
Gn 1, 9
2423
In unum enim locum congregationes aquarum deuenerunt:
cum authore beda:
coelesti ope ac diuina ui factum est:
ut terra subsidens ualles exiguas fluminibus:
ingentes marinis aquis præbuerit.
2424
Caua enim Ioca et humiliora aquæ petunt:
quibus altiora deserentibus.
tellus hominum habitationi apta redditur.
2425
Nam colles et prærupta montium omnipotens dei sapientia
uelut terminos et inuictos obices mari opposuit ne terram obruat:
2426
Videtur enim oceani tumentis impetus in terras ferri:
a quibus quasi uirga pædagogi admonitus:
pedem refert:
nec se ulterius profert quam salus animantium:
et præscriptus a deo terminus concedit.
2427
nam quantumuis præruptus aquæ mons insurgat:
et uiolenti atque undabundi aequoris fluctus eleuetur:
ubi impetum suum ad littus illiserit:
in spumas resoluitur:
et infirmissimo uilis sabuli puluere uelut quibusdam cœlestis imperii repagulis cohibitus:
in sese frangitur et in reductos sinus scinditur et reuocatur.
2428
Quamobrem maxime uidetur consentaneum:
terrae centrum ac mundi non diuersum sed idem esse.
2429
Videntur summa iuga undique oceanum:
et sinus aquarum multifidos:
uelut amplioribus quibusdam alueis et quasi uasis continere at concludere.
2430
Sicut etiam rex uates
cecinit:
congregas sicut in utres aquas maris:
ponens in thesauris abyssos.Ps 32, 7
2431
rex uero sapiens:
quandoPr 8, 27-28 inquit
certa lege et gyro uallabat abyssos:
quando aethe[48r]ra firmabat sursum:
et librabat fontes aquarum.Pr 8, 27-28
2432
Non enim ut physicus stagyrita
putauit in .ii. meteorologicon:
ex uaporibus montanis:
qui sursum tolluntur:
humescentibus emanant fontes:
nec ex aere incluso in uisceribus terræ cauernosis:
ac uerso in aquas:
a radicibus montiumue lateribus humor fluens:
atque undique collectus liquore multiplicato:
amnes statuit in mare decurrentes.
2433
statim enim illi occurritur a scientibus diuinarum literarum:
quomodo igitur tot aquarum fluuialium accessu mare non crescit:
non inundat terras?
2434
At dicit solis radiis resolui mare:
crebrisque in aerem conuersionibus ita minui hinc:
ut nunquam augeatur illinc.
2435
o physice aristoteles:
nimiumque physice:
quanto euasisses sapientior:
si afflatos sancto spiritu scriptores consuluisses.
2436
Nam si ex pugnis .x.
aeris uix unus aquæ gignitur:
quomodo tibi constat propositum:
quomodo ex aere concauis terrae locis clauso:
uel ex erectis sursum fumis montium:
tam exit copiosus e monte armenio
araxes:
aut e patauino timauus?
2437
unde per ora nouem uasto cum murmure montis it mare præruptum:
et pelago premit arua sonanti.
quo pacto ille tam magnus efunditur:
quo magis nullum tellus se soluit in amnem:
Eridanus?
non minor aut nilo aut
histro:
ut lucanus ait?
2438
lam uero quod de solutione
subiungit:
cum nisi diei æstiuae calor possit resoluere admodum breuis:
et circa tropicos illa caloris uis ingruat:
non satis probabile uidetur nulla pari compensatione data.
2439
Sed iam hunc mittamus:
et eos quos sanctum flamen erudiit:
consulamus.
2440
Rex sapiens
omniaQo 1, 7 inquit
flumina intrant mare:
et mare non redundat.
Ad locum:
unde exeunt flumina reuertunt:
ut iterum fluant.Qo 1, 7
2441
Hæc sane uerissima sententia:
et uero sapiente digna.
2442
Videmus enim ita esse telluris interiora ab architecto coelesti disposita
ut uiscera eius non minus plena sint uenis humentibus.
quam uenæ hominis:
qui microcosmos dicitur a græcis.
2443
Id uero puteos fodientibus palam est:
cum uideant et passim intueantur non solum per loca glebulenta:
uerum etiam per rupes intercurrentes uenas:
et interiora terræ ac rupium penetrantes.
2444
Hos enim quasi aquæ ductus:
terræ uisceribus inseruit artifex dei sapientia:
cum a mari per quosdam meatus latentes humorem uoluerit serpere
ac labi per æquilibrium in iuga et supercilia montium erumpentem.
2445
Nam experimemto didicimus:
quantum humor descenderit:
tantum rursus ascendere.
2446
Nec enim solum canalibus artificis aqua deriuata quantum descenderit:
tantum rursus ascendit:
sed etiam naturæ ingenio ex inferioribus scaturit:
imis terræ uisceribus undam uomentibus:
scilicet ut quantum in ima a mari defluens descenderit:
tantum in superiora se subrigat et attollat.
2447
Hoc mirabile diuinæ sapientiæ opificium suspiciens
solomon:
quandoPr 8, 28 inquit
librabat fontes aquarum:Pr 8, 28
ars scilicet et sapientia dei artificis.
2448
Nec te moueat:
quod aquæ maris salsæ sint:
cum longo descensu ascensuque in oppositam regionem meantes:
per frigiditatem dulcescant.
2449
Ex congregatione igitur uenarumque collectu fontes:
ex fontibus amnes:
ex amnibus maria constituuntur:
atque e diuerso fluxu ac refluxu aquarum ultro citroque commeantium:
nullum incrementum:
sed nec decrementum in humore apparet:
2450
Ac uelut in hominis corpore sunt quædam uenæ maiores:
quædam minores uel potius uenarum ramusculi sanguineo humore redundantes:
ita etiam telluris uenæ suo humore semper fluunt quodammodo in circulum.
2451
Nam pars aquarum terræ uisceribus mersa:
petit radices ac latera montium.
et cacumina qua exiliat.
hic unus est hemicyclus:
altera pars humoris detecta super terras means fluit in mare:
atque hic alter est.
2452
sapienter ergo dixit sapiens:
omnia flumina intrant mare:
et mare non redundat.
et ad locum unde exeunt reuertuntur:
ut iterum fluant.Qo 1, 7
2453
Quod si quis dicat fontes interdum siccari:
id minime debet mirum uideri:
si uenæ tenuiores aquarum scaturientium sint eius modi:
ut solis ardoribus deficiant.
2454
Aquas autem gigni ex uaporibus stagyritae concedimus :
non tamen fontanas perenni humore scaturientes:
non fluuiales maiori auctu restagnantes:
quæ tametsi a uaporibus humescentibus adiuuentur:
tamen a mari uelut a capite:
de proprio fonte deriuantur.
2455
Sed his omnibus quæ uel supra scripsimus:
uel in sequentibus scribemus:
subtiliter copioseque tractandis hic locus non est:
cum si uellem in unum librum separatim singula congerere:
tamen in angustiis uersarer.
2456
sit ergo hæc dixisse satis:
quibus intelligimus Aratorem erudite scripsisse:
(Sola nexuit
scilicet) spiritus dei:
et fudit æquora id est aquas:
nectitur solum et uincitur in centro suis ponderibus:
ut sit stabile et fixum et immobile.
2457
Aquam uero fundit:
quia labilis: fluxa:
et mobilis uoce dei conferente ei naturam huiusmodi: it semper ac redit.
2458
Vsum enim:
fecit ex lege dei in prima constitutione derelinquente formam in posteros.
2459
(Materiemque operis:
sola uoluntas.
scilicet dei:
est largita id est dedit:
materiem
id est materiam:
operis id est totius fabricæ mundanæ.
2460
his uerbis excluduntur multorum errores.
2461
Nam ut supra Boetii testimonio probaui:
deum non externæ pepulerunt fingere causæ materiæ fluitantis opus :
uerum insita summi forma boni:
liuore carens.BOETH. cons., 3, carm. 9, 4-6
2462
Deinde cum ait materiam fuisse datam uolente deo:
ostendit deum libere materiam creasse:
ex qua omnia condidit:
hoc est per modum artis:
quæ in homine adeo sui iuris est:
ut possit pro arbitrio arte uti uel non uti.
non autem per modum naturæ:
quæ ad unum tantum suo impulsu fert.
2463
si autem causa agens propter aliquem finem non ageret:
non magis hoc quam illud ex actione agentis sequeretur:
nisi casu.
2464
Ergo causæ agenti aliquis finis proponitur:
qui et patientis est inquantum huiusmodi:
licet aliter atque aliter.
2465
Vnum enim est idemque:
quod agens imprimere patiensque intendit recipere.
2466
Sunt autem quædam agentes causæ:
quæ ob imperfectionem simul agunt ac patiuntur:
quibus euenit ut etiam in agendo aliquid acquirant.
2467
Cæterum primæ causæ:
quæ est tantum agens:
non contingit aliquid acquirere:
aut finem aliquem nancisci:
cum intendat soIum communicare suam perfectionem:
quæ est eius bonitas.
et creatura intendat suam perfectionem a conditore recipere:
quæ est similitudo perfectionis ac bonitatis diuinæ.
2468
Non igitur deus agit propter indigentiam:
cum undecunque beatus ac perfectus nullius egeat.
non propter utilitatem sibi comparandam:
perfectionemue.
solus ergo liberalis: qui propter suam bonitatem solum agat.
2469
Cum autem sua bonitas sit sua uoluntas:
recte poeta
materiemque inquit
operis sola est largita uoluntas.
Vt si quispiam architectus non ob suam utilitatem sed ob suam tantum aliis perfectio[48v]nem communicandam:
constitueret egregiam ac pulcherrimam domum.
2470
Est tamen (ut supra dixi) maximum inter hominem et deum artificem:
discrimen:
quia homo artifex non procreat ad nutum suæ uoluntatis lapides ligna cementa:
sed a natura multo sudore auulsa abscissaque:
nec minori labore formata politaque:
tandem in domo fabricanda collocat.
non ita æternus faber atque artifex deus:
qui solo uerbo et sola uoluntate in principio cœlum:
et terram id est materiam corporatam:
unde postea uarias rerum formas distinxit: in momento creauit.
Vnde etiam dicitur apparere terra id est materia:
cum aliquam formam induitur.
2471
Ita enim ait moses:
et appareat aridaGn 1, 9.
nam materia: nisi formarum speciem induatur:
inconspicabilis est:
sed nec apparet induta formam elementi:
cum elementum purum: simplex:
atque inmixtum:
nec uideri:
nec tangi:
nec sub ullum omnino sensum cadere possit:
ut philosophi ostendunt.
2472
Quare ea terra quam hic tangimus:
id mare quod nunc conspicimus:
mixtum est:
et coaluit ex colluuione materiæ sublunaris in eam formam:
quam nunc uidemus.
2473
neutrum uero purum est hic elementum.
2474
Cum ergo ait Arator
materiam huius corporis mundani:
largitam et datam fuisse uoluntate diuina:
excludit eorum errorem:
qui eam deo coeternam esse dixerunt.
2475
nam ethnici scriptores:
et philosophi a principio crassiore minerua
res contemplantes:
tantum corpora sensilia entis nomine donabant:
nec alios motus quam raritatis aut densitatis:
coniunctionis aut disiunctionis cum lite uel amicitia:
aut intellectu:
quasi causis illos motus agitantibus:
percipiebant.
2476
Qui uero acutius naturam rerum speculati sunt:
distinxerunt formam substantialem a materia:
secundum formas essentiales subiecto manente transmutationem fieri intelligentes.
2477
cuius metamorphoseos in corporibus ita euenientis:
causam uniuersalem dixit circulum obliquum Aristoteles:
plato uero ideas.
2478
Materiam rudem:
quamuis formarum expertem:
idoneamque omnibus formis suscipiendis cognouerunt:
tamen sua natura omnibus priuatam cum statuant:
priuationis etiam principium fecerunt rerum naturalium.
2479
Addiderunt nonnulli ei infinitam longitudinis latitudinis altitudinisque protensionem:
ne scilicet res corporeæ de incorporeo subiecto fieri dicerentur.
2480
Adiecerunt efficientem causam superioribus:
cuius ui tractata materia:
quod est potentia:
actu fit:
sicut mollis cera ductu manus in diuersas figuras protractantis arbitrio transformatur.
2481
Tum attulerunt causam finalem:
cum nihil natura temere:
sed boni alicuius consequendi gratia agat.
et cum proximus quidem finis agentis forma sit:
quam de materiæ sinu eruit:
tertium principium forma statuitur.
2482
At hæc de gremio materiae non educitur:
nisi ea ipsa prius afficiatur: uerseturque:
atque congruis qualitatibus præparetur.
2483
Adeoque nonnulli ueterum se erexerunt in sublime:
ut affirment omnes causas agentes:
quæ nobis apparent per naturam:
quasi solæ corpora agitent:
forment: traducant:
uersent: ac transmutent.
haud primarias esse causas eorum quæ fiunt:
sed instrumenta potius diuinæ arti famulantia.
nec tantum res: ut sunt hæ uel illæ:
per essentiales formas:
uel ut sunt tales per accidentia cognouerunt:
sed etiam ad ens per se subsistens assurgere nitentes:
compererunt omne quod est:
participatu eius esse:
quod per se ac per suam essentiam est:
ut quodcumque ignescit:
non nisi ab igni habet ut sit huiusmodi.
2484
Quare plato ille diuinus
ante omnem multitudinem monada constituit:
atque aristoteles
in .ii. ton meta ta physica:
id quod est primarie ens:
uerumque primarie: causam esse ait omnis entis omnisque ueri:
ut causa est omnis calidi id: quod est primarie maximeque calidum.
2485
Cæterum de materiæ creatione:
quomodo de nihilo a deo condita fuerit:
aut quo pacto a deo artifice omne illud emanauerit secundum omnem modum:
quo res uel subiecto:uel perfectione ab initio consistunt:
uerbum nullum fecerunt.
2486
Quin immo primum principium agens:
æternum ingenitumque:
ac primum principium patiens:
hoc est materiam: et ipsam ingenitam æternamque esse crediderunt:
quasi a perfectissimo principio illud alterum imperfectum principium:
quod tamen perfectionis est capax:
condi non potuerit:
aut illud ipsum sine omni forma creatum a deo fuerit.
2487
Sed de creatione:
ut nos fideles intelligimus nullus ethnicorum (quod equidem sciam)
scriptorum mentionem fecit.
2488
Pie igitur simul ac docte Arator ait:
sola uoluntas scilicet dei:
non naturalis necessitas:
largita est
scilicet de nihilo.
materiem scilicet
operis et fabricæ corporeæ.
2489
Vnde augustinus in .xii [ii,sic!]. confessi
.
duoAVG. conf., 12, 7 inquit
fecisti domine:
unum prope te [prope,sic!]AVG. conf., 12, 7 scilicet naturam angelicam:
et aliud prope nihilAVG. conf., 12, 7
id est materiam:
in quam rerum formæ recipiuntur.
2490
Sed hic occurrit nodus certe solutu difficilis.
2491
quomodo enim (opponet quispiam) poeta tam doctus ac subtilis:
id postremo inter dei opera numerauit:
quod in principio a deo conditum est.
nam in principio creauit deus cœlum et terramGn 1, 1 id est materiam.
2493
Id uero in principio fabricae diuinae posuit dicens:
Tu qui cunctocuncta
deus propriis animata figuris artifici sermone facis:
quod in die tertio deus fabricauit:
cum dixit
germinet terra herbam uirentem:
Gn 1, 11
et quod die quinto cum item dixit deus:
producant aquae reptile animae uiuentis:
et uolatile super terram:
Gn 1, 20
et quod die sexto: cum dixit:
producat terra animam uiuentem in genere suo:
iumenta: et reptiliaGn 1, 24 et. c.
2494
Deinde illae uariae animatorum formae:
praeexigunt materiam:
in quam recipiuntur:
ideoque philosophi aliquid substernendum subiiciendumque censuerunt:
circa quod ueluti fundamentum ad uicissitudinem rerum constituendam iactum et :
illas subsistere:
et generare deinceps reliquas scribunt.
2495
Nec enim se formæ sustinent:
nec id quod densum est: rarescit:
nisi præter raritudinem densitudinemque:
fit quoddam tertium recipiens baiulansque id quod ex denso rarescit.
2496
Quare subiectum uel materia prius uidetur esse iis:
quæ in subiecto continentur.
2497
Hanc enim naturam ad patiendum tantum accommo[49r]datam:
utpote quæ per se ipsa constituere nihil architectariue posset:
ut principlum antecædens nascentia:
antiquiores illi philosophi alii ignem:
alii aquam:
alii id quod medium est inter ignem et aquam:
esse dicebant:
2498
Hinc unum illud quod statuebant:
omnia esse arbitrabantur.
2499
Vt enim aqua:
eadem permanens:
calefit:frigescit: liquatur:
congelascit: funditur:
cogitur:
ita illud quod substernebant:
idem manens:
uarias induit formas.
2500
Videmus animalia plantis ali:
plantas porro fieri ex elementis:
ita ut manifestum sit inuices omnia transmutari:
alternante et reciprocante natura.
2501
Id quod superat ac restat:materia uocatur.
id quod non superat Sed abit ac uanescit: priuatio.
ut cum homo fit musicus:
et homo est et remanet:
immusicus non remanet.
2502
Vt ergo ex lignis fit nauis:
ex ære statua. et nauem ligna:
et statuam æs antecædit.
ita materia:quas recipit formas:
præit.